वातावरण बदलामुळे जंगलावर होणार परिणाम #climate change

 

जंगलाची तोड झाल्याने तुकड्यांमध्ये विभागलेल्या जंगलामध्ये उष्णतेचा शिरकाव अधिक होत जाणार आहे. त्याचे परिणाम झाडांवर नक्कीच होणार आहेत.  (स्रोत - मॅरियल्ले स्मिथ) 

वाढत्या उष्णतेचा फटका उंच झाडांना बसू शकतो...

मध्य अॅमेझोनियामधील अधिक उंच झाडांवर अत्युच्च तापमानाच्या कालखंडाचा फटका बसणार आहे. तुलनेने त्यांची खालील पाने, फांद्या याचा बचाव होऊ शकतो. मात्र वाढत्या जंगल तोडीमुळे ठराविक पट्ट्यांमध्ये, तुकड्यांमध्ये विभागली जात आहे. त्यामुळे अंतर्गत भागांपर्यंत अधिक तापमानाचे परिणाम शिरून त्याचा फटका वाढण्याची शक्यता हेलसिंकी विद्यापीठातील संशोधकांनी व्यक्त केली आहे. वातावरणातील बदलांमुळे जागतिक पातळीवरील उंच झाडे ही अधिक धोक्यात येत असल्याचे नवे पुरावे त्यांना भेटले आहेत. हे निष्कर्ष नेचर कम्युनिकेशन्स मध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहेत. 

जागतिक पातळीवर सर्वाधिक घनदाट जंगले अशी ओळख अशलेल्या अॅमेझॉनमध्ये ही जंगलतोड, वणवे यामुळे झाडांचे प्रमाण कमी होत आहे. त्यांचे वेगवेगळे भाग, तुकडे पडत आहेत. यांचे झाडांवर होणारे नेमके परिणाम जाणून घेण्यासाठी हेलसिंकी विद्यापीठातील संशोधकांनी अभ्यास केला. 

कोणत्याही झाडाच्या किंवा वनस्पतीच्या आयुष्यकाळामध्ये प्रत्येक वर्षी डोळे फुटणे, त्यातून अंकूर बाहेर येणे, पाने तयार होऊन वाढणे आणि फांद्या फुटणे, तुटणे इ. घटकांचा समावेश असतो. जंगलातील मोठ्या क्षेत्रातीवर झाडांचे स्कॅनिंग लिडार तंत्रज्ञानाने करून प्रत्येक थरांची अत्यंत अचूक मोजमापे घेण्यात आली. त्यातून बदलत्या वातावरणामुळे जंगलावर होणारे परिणाम तपासण्यात आले. 

लेसर स्कॅनर किंवा लिडार (LiDAR) यांच्या साह्याने मध्य अॅमेझॉनमधील जंगलांच्या सर्वेक्षण अभ्यास करण्यात आला. (स्रोत ः एडूर्डो मायेदा ) 

उष्णतेचे अॅमेझॉन जंगलावर परिणाम 

१) जर २०५० या सालापर्यंत हरितगृह वायू आणि कार्बन डाय ऑक्साईड उत्सर्जन दुप्पट झाले तर वर्षातील किमान १५० दिवस अॅमेझॉनमधील तापमान हे ३५ अंश सेल्सिअसपेक्षा अधिक राहण्याची शक्यता आयपीसीसी च्या सहाव्या अहवालामध्ये व्यक्त करण्यात आली आहे. त्याचा आधार घेऊन ३५ अंशापेक्षा अधिक तापमान दीर्घकाळ राहिल्यास त्याचे होणारे परिणाम शास्त्रज्ञाने मांडले आहेत. 

२) अॅमेझॉनच्या विविध प्रदेशामध्ये ऑगस्ट आणि सप्टेंबर महिन्यामध्ये सामान्यतः ३५ अंशापेक्षा अधिक तापमान नोंदवले जाते. जुन्या झाडांचा वाढलेला पर्णसंभार त्यांच्या खालील फांद्याचे, झाडांचे काही प्रमाणात तरी संरक्षण करत असतो. मात्र तापमान दीर्घकाळ जास्त राहिले तरी उंच झाडांची वरील पानेही ती सहन करू शकणार नाहीत. ती गळून पडली तर खालील पाने सरळ सूर्यप्रकाशात येतील. तीही गळून पडतील. अशा प्रकारे झाडांची, पर्यायाने एकूणच जंगलाची हानी होण्याची शक्यता आहे. 

पृथ्वीचा श्वास कोंडतोय...

न्युन्स आणि अन्य सहकाऱ्यांनी केलेल्या अभ्यासातील तापमानाच्या प्रतिमा नोंदी.

उष्णकटिबंधीय जंगलांमध्ये अनेकवेळा  पाने गळून जाणे, फुट फुटणे याबाबत अनिश्चिततेचे वातावरण असते, मात्र ते सामान्यतः काही काळापुरते किंवा हंगामापुरते असते. त्याचे काही पॅटर्न ठरलेले असतात. ते समजून घेतले की ही जंगले प्रकारे कार्यरत राहतात. याचा अंदाज कोणालाही येऊ शकतो. मात्र बदलत्या वातावरणामध्ये त्या वेगाने बदल होत असून, ते समजून घेणे गरजेचे राहणार आहे. त्याविषयी फिनलॅंड यांच्या आर्थिक साह्याने एक प्रकल्प सुरू आहे. या प्रकल्पाचे समन्वयक एडूर्डो मायेदा यांनी सांगितले, की आम्ही आधुनिक लेसर स्कॅनरच्या साह्याने जंगलाची नियमित अंतराने सर्वेक्षणे सुरू केली. त्यातून जाणवणारे बदल टिपण्यास प्रारंभ केला. 

गेल्या काही दशकांमध्ये अॅमेझॉनमधील झाडांची वाढीवर प्रकाश किंवा पाणी या दोन अत्यावश्यक बाबींच्या कमतरतेमुळे येणाऱ्या मर्यादांवर वादविवाद सुरू होते. मात्र या प्रयोगातून ही समस्या किती गुंतागुंतीची आहे, याचा अंदाज येत आहे. मोठ्या झाडांना अधिक सूर्यप्रकाश आणि उष्णतेचा फटका बसणार आहे. त्याचे परिणाम खालील पर्णसंभारावरही नक्कीच होणार आहेत. 

जंगलाचे तुकडे होणे

प्रादेशिक जंगलतोडीचे एकूण पर्यावरणावरील परिणामांविषयी बोलले जाते. मात्र जंगलाची सलगता तोडली जाणे, त्यांचे तुकडे होणे याच्या विपरीत परिणामाविषयी फारसे बोलले जात नाही. लहान, तुकड्या तुकड्यातील जंगलांना अधिक उष्णतेला सामोरे जावे लागेल. जंगलाच्या तळापर्यंत सूर्यप्रकाश पोचल्यामुळे आजवर शांत, शीतल असलेल्या भागामध्येही उष्णता पोचणार असल्याचे जोसे ल्युईस कॅमार्गो यांनी सांगितले. 

   उंच झाडांवरील उष्णतेचा, सूर्यप्रकाशाचा ताण वर्षातील दीर्घकाळ असणार आहे. त्यातून पाने, फांद्या यावरील ताण खालील भागांमध्ये पोचेल. अॅमेझॉनच्या 176,555 वर्ग कि.मी. क्षेत्रावर काठावरील उष्णतेचा सामना करावा लागेल. जंगलतोड होऊन जंगलातील पर्यावरण व्यवस्थेवरील ताण वाढत जाणार आहे. 

जर्नल संदर्भ - 

Matheus Henrique Nunes, José Luís Campana Camargo, Grégoire Vincent, Kim Calders, Rafael S. Oliveira, Alfredo Huete, Yhasmin Mendes de Moura, Bruce Nelson, Marielle N. Smith, Scott C. Stark, Eduardo Eiji Maeda. Forest fragmentation impacts the seasonality of Amazonian evergreen canopies. Nature Communications, 2022; 13 (1) DOI: 10.1038/s41467-022-28490-7

जीएम जिवाणू देतील पिकांना पुरेसे नत्र

 जीएम जिवाणू देतील पिकांना पुरेसे नत्र

मातीमध्ये हवेतील नत्राचे रूपांतर पिकांना उपयुक्त स्वरूपामध्ये उपलब्ध करणाऱ्या अॅझोटोबॅक्टर विनेलॅण्डीई या जिवाणूंमध्ये जनुकीय अभियांत्रिकीद्वारे योग्य ते बदल करण्यात वॉशिंग्टन विद्यापीठातील संशोधकांना यश आले आहे. हे जनुकीय अभियांत्रिकीद्वारे बदललेले (जीएम) जिवाणू अमोनियाची निर्मिती करून पिकांना पुरवतील. त्यामुळे पारंपरिक रासायनिक खतांचा वापर कमी करणे शक्य होईल, असा दावा संशोधक करत आहेत.

वॉशिंग्टन राज्य विद्यापीठातील सहायक संशोधन प्राध्यापक फ्लोरेन्स मुस यांनी सांगितले, की सूक्ष्मजीवांनी उत्सर्जित केलेल्या अमोनियांचा वापर सरळ सरळ भात पिकाला झाल्याचे पुरावे आम्हाला मिळाले आहेत. या जनुकीय अभियांत्रिकीद्वारे खास तयार करण्यात आलेल्या जिवाणूंमुळे भविष्यात रासायनिक खतांना पर्याय देणे शक्य होईल. पर्यावरणामध्ये निर्माण होणाऱ्या नायट्रस ऑक्साइडसारख्या हरितगृह वायूलाही आळा बसू शकेल. तसेच नत्रयुक्त खतांच्या निचऱ्यामुळे वाढत असलेल्या जलस्रोतांच्या प्रदूषणाची समस्याही आटोक्यात येईल.
हे संशोधन ‘अप्लाइड अॅण्ड एन्व्हायर्न्मेंटल मायक्रोबायोलॉजी’ या ‘अमेरिकन सोसायटी फॉर मायक्रोबायोलॉजी’ यांच्या जर्नलमध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे.


अॅझोटोबॅक्टर विनेलॅण्डीई या जिवाणू प्रजातींमध्ये काही जनुकीय बदल करण्यात आले. त्यामुळे ते अमोनियाची निर्मिती वातावरणातील बदलाच्या निरपेक्ष नियमित करू लागले. त्यांच्याकडून उत्सर्जित होणाऱ्या नत्राची तीव्रता पिकाला अन्नद्रव्ये पुरवण्याइतकी शक्य झाली. नैसर्गिकरीत्या पिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक तितकी मूलद्रव्ये तिथेच उपलब्ध होतील. तसे झाल्यास सध्याच्या नत्रयुक्त खतांच्या वापरामुळे निर्माण होणारा पर्यावरणावरील ताण कमी होण्यास मदत होईल. एकूण नत्र साखळीविषयी अधिक जाणून घेण्यासाठी हे संशोधन अत्यंत महत्त्वाचे ठरणार आहे.

या संशोधनामुळे अमोनियाची निर्मिती एक स्थिर दराने करणाऱ्या जिवाणूंची निर्मिती शक्य होईल. भविष्यामध्ये A.vinlandii या प्रजातीचे वेगवेगळ्या दराने अमोनियाची निर्मिती करणारे गट विकसित करण्याचा त्यांचा प्रयत्न असणार आहे. त्यामुळे पिकांच्या गरजेनुसार योग्य तितक्या प्रमाणातच नत्रयुक्त घटक पिकांना उपलब्ध केले जातील. मातीची सुपीकता वाढण्यासोबतच शाश्‍वत पद्धतीने पिकांचे उत्पादन घेता येईल, असा दावा मुस यांनी केला आहे.

उष्णतेच्या ताणांमुळे कालवडींच्या आरोग्यावर होतात दीर्घ परिणाम

दुधाळ जनावरांवर उष्णतेच्या ताणांचा शास्त्रज्ञांकडून मोठ्या प्रमाणात अभ्यास झालेला आहे. त्या तुलनेमध्ये कालवडीवरील विस्तूत अभ्यास कमी झालेले आहे. उलट लहान असताना गाईंवर उष्णतेच्या ताणांचे होणारे विपरीत परिणाम संपूर्ण आयुष्यभरच नव्हे, तर पुढील पिढ्यांपर्यंतही भोगावे लागत असल्याचा दावा फ्लोरिडा विद्यापीठातील संशोधकांनी केला आहे. त्यांच्या संशोधनाचे निष्कर्ष जेडीएस कम्युनिकेशन्स मध्ये प्रकाशित झाले आहेत. 

उष्णतेच्या ताणामुळे लहान कालवडींच्या एकूण व अवयवांची वाढ विशेषतः प्रतिकाशक्तीशी संबंधित अवयवांवरील परिणामांचा अभ्यास करण्यात आला. गाईंच्या प्रसूतीदरम्यान नर खोंडांवरील उष्णतेच्या ताणांमुळे पेशीय पातळीवरील परिणामांवर लक्ष केंद्रिय करण्यात आले. या प्रयोगदरम्यान होलस्टिन गर्भवती गाईला फ्लोरिडा येथील उन्हाळ्यातील उष्णतेचा ताण निर्माण करण्यात आला. संपूर्ण प्रक्रियेदरम्यान तिची आणि तिच्या पिल्लांची नोंदी घेण्यात आल्या. तुलनेसाठी अन्य एका होलस्टिन गर्भवती मातेसाठी तापमान योग्य प्रकारे नियंत्रित ठेवण्यात आले. ज्या मातेला उष्णतेचा ताण दिला होता, तिचे पिल्लू कमी वजनाचे झाले. त्यातही त्याच्या प्रत्येक अवयवांचे उदा. ह्रदय, यकृत, किडनी, थायमस, स्प्लीन इ. वजन अपेक्षेपेक्षा कमी आले. आतड्यातील पेशींच्या मृत्यूचा दरही त्यांच्यामध्ये अधिक होता. 

     गाईंच्या गर्भारपणाच्या सुरुवातीच्या काळापासून उष्णतेचा ताण असल्यास नाळेची (प्लॅसेंटा) कार्यक्षमता कमी राहत असावी. त्यामुळेच गर्भाचा विकास कमी होतो. पिल्लाच्या वजन व अवयवांच्या वजनामध्ये घट येत असावी. त्याच प्रमाणे प्रसूती लवकर होण्याचा धोका असल्याचे सुतोवाचही संशोधक करतात.  

अन्य सर्व प्राण्यांप्रमाणेच गाईंच्या पिल्लांमध्येही सुरुवातीच्या अवस्थेत मृत्यूचा आणि विकृती निर्माण होण्याचा दर अधिक असतो. वेळेपूर्वी झालेल्या प्रसुतीमध्ये या धोक्यात आणखीनच वाढ होते. पिल्लांची विशेषतः भविष्यातील प्रतिकारशक्तीसाठी कारणीभूत अवयवांची वाढ योग्य प्रकारे न झाल्यास त्याचे नुकसान पिल्लाच्या संपूर्ण आयुष्यभरामध्ये भोगावे लागते. इतकेच नाही तर त्यांच्या पुढील पिढ्यांनाही भोगावे लागू शकते. 

- जियोफ्रे इ. दाल (Dahl), संशोधक, फ्लोरिडा विद्यापीठ.

निष्कर्ष ः 

• थायमस आणि स्प्लीन या अवयवांच्या वजनातील घटीमुळे गर्भाच्या वाढीचा वेग मंदावतो. 
• प्रतिकारक यंत्रणेमध्ये तडजोडी होत असल्यामुळे पुढे प्रतिकारशक्ती कमकुवत राहण्याचा धोका वाढतो. 
• -आतड्यातील पेशींच्या मृत्यूंचा दर अधिक राहिल्यामुळे मातेकडून चिकाद्वारे मिळणारी प्रतिकारशक्तीचे शोषणही योग्य प्रकारे होत नसल्याचे काही पुरावे या संशोधनात मिळालेले आहेत. जन्मानंतर दिले जाणारे पहिले दूध (चीक) हे पिल्लांच्या प्रतिकारशक्तीसाठी अत्यंत महत्त्वाचे असते. 
• जन्माच्या पूर्वी पचनसंस्थेचे तोंड बंद होण्याची प्रक्रिया सुरू असते. त्यामध्ये काही बाधा आल्यास जन्मानंतर त्यामध्ये काही बदल करणे शक्य होत नाही. त्यामुळे गाईंच्या गर्भार काळामध्येच तापमान नियंत्रणाची योग्य ती काळजी घेतल्यास भविष्यातील विपरीत परिणाम रोखता येतील. अगदीच शक्य नसल्यास गर्भारपणाच्या शेवटच्या काळावर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. 
• डेअरी उद्योगासाठी जनावरांच्या आरोग्य आणि पुनरुत्पादन हे दोन्ही अत्यंत महत्त्वाचे असते. त्यातूनच पर्यावरण आणि आर्थिक शाश्वतता मिळू शकते. 

मूळ संशोधन संदर्भ ः 

B.M.S. Ahmed, U. Younas, T.O. Asar, A.P.A. Monteiro, M.J. Hayen, S. Tao, G.E. Dahl. Maternal heat stress reduces body and organ growth in calves: Relationship to immune status. JDS Communications, 2021; DOI: 10.3168/jdsc.2021-0098

 

डावीकडून उजवीकडे - ScGAI हे जनुक स्थगित केलेले, सामान्य आणि ScGAI जुनकांची कार्यक्षमता वाढवल्यानंतरचे रोप दिसत आहे. (स्रोत ः राफायल गार्सिया तावारेस )

जनुकीय सुधारणेने उसाच्या वाढीचा वेग वाढवणे शक्य

उसातील ScGAI या जनुकाची कार्यक्षमता स्थगित करून, उसाच्या वाढीचा वेग वाढवणे शक्य असल्याचे संशोधकांना आढळले आहे. या संशोधनातून विकसित झालेल्या जातींची वाढ वेगाने होते. परिणामी अधिक जाडीचा ऊस आणि बायोमास उपलब्ध होऊन इथेनॉल उत्पादनाला फायदा मिळू शकतो. हे संशोधन जर्नल ऑफ एक्सपेरिमेंटल बॉटनी मध्ये प्रकाशित करण्यात आले.

गेल्या काही वर्षापासून आंतरराष्ट्रीय पैदास कार्यक्रमामध्ये कीड रोग प्रतिकारक, अधिक उत्पादनक्षम जातींच्या विकासाकडे प्रामुख्याने लक्ष दिले जात होते. त्यात इथेनॉलच्या निर्मितीच्या अनुषंगाने अलिकडे बायोमास हा अत्यंत महत्त्वाचा घटक ठरत आहे. कारण कोणत्याही उसाच्या खोडामध्ये  शर्करा (सुक्रोज) साठवणीवर शरीरशास्त्रीय मर्यादा आहेत. त्या खोडाच्या वाढ अधिक होण्यातूनच अधिक साखर किंवा बायोमासमधून इथेनॉलचे उत्पादन होऊ शकणार आहे. त्याविषयी ब्राझील येथील युनिव्हर्सिटी ऑफ कॅम्पीनास च्या जीवशास्त्र विभागातील प्रो. मार्सेलो मेनोस्सी यांनी सांगितले, की दोन जातींच्या संकरातून नवीन जात  निर्माण करण्याच्या पारंपरिक पैदास कार्यक्रमांमध्येही मर्यादा आहेत. त्या तुलनेमध्ये जनुकीय सुधारीत जातीं निर्माण करण्याची आवश्यकता वाढत आहे.

ब्राझील, ऑस्ट्रेलिया, जर्मनी या देशांतील संशोधन संस्थांचा सहभाग असलेल्या या संशोधनामध्ये उसाच्या वाढीवर नियंत्रण ठेवणारे जनुक  ScGAI हे ओळखण्यात आले. या जनुकाच्या कार्यावर बंधने आणून ऑस्ट्रेलियामध्ये वेगळी जात विकसित करण्यात आली. त्यामुळे उसाची जाडी वाढली. त्यातील कार्बनच्या रचनेमध्ये बदल केल्याने अंतर्गत साठवण संरचना बदलली गेली. मेनोस्सी म्हणाले की, पारंपरकि पैदास प्रक्रियेच्या तुलनेने जनुकीय पद्धतीने लवकर नवीन जात विकसित करणे शक्य झाले. या जातीमुळे जैवइंधन व ऊर्जा निर्मितीसाठी उसाची पक्वता वेगाने होते. अधिक बायोमास मिळते.

असे आहे संशोधन...
मेनोस्सी यांचे पी. एचडी चे विद्यार्थी राफायल ग्रासिया तावारेस यांना अभ्यासामध्ये उसाच्या वाढीसाठी आवश्यक संजीवकांच्या (उदा. इथिलीन आणि जिब्रेलिन्स) निर्मितीच्या प्रक्रियेवर ScGAI  हे जनुक नियंत्रण ठेवत असल्याचे आढळले. 
१. उसातील DELLA या प्रथिनांच्या वेगवान विघटनाला चालना देऊन उसाची पक्वता वेगाने करण्यासाठी जिब्रेलिन्स वापरले जाते.
२. इथिलिन हे उसाच्या पकवतेच्या स्थितीमध्ये वापरले जाते. या काळात शाकीय वाढीच्या तुलनेमध्ये उसातील सुक्रोजचे प्रमाण वाढवण्यामध्ये ते मोलाची मदत करते. ते जिब्रेलिन्सच्या विरोधामध्ये DELLA प्रथिनांच्या स्थिरीकरण करते. अर्थात, या साऱ्या ऊस विकासाच्या प्रक्रियांमध्ये DELLA या प्रथिनांची नेमकी भूमिका अद्याप माहित नसल्याचे मेनोस्सी यांनी सांगितले.

जनुकांच्या बदलाच्या पद्धतीसाठी पेटंट ः
- DELLA प्रथिनांच्या नेमक्या कार्याविषयी (विशेषतः ऊस विकासातील) जाणून घेण्यासाठी प्रयोग करण्यात आले. त्यासाठी ScGAI  या जनुकांच्या कार्यामध्ये बदल करण्यात आले.
१. काही लाईन्समध्ये ScGAI जनुक स्थगित (सायलेन्स) करून DELLA प्रथिनांचे उत्पादन कमी केले. अन्य प्रथिनांच्या विघटन थांबवले. ही प्रथिने वनस्पतीच्या विकासामध्ये महत्वाची असतात.
२. काही लाईन्समध्ये जनुक अधिक कार्यक्षम करण्यात आले. उद्देश ः परिणामी DELLAs प्रथिनांचे उत्पादन वाढेल आणि ते स्थिर होऊन अन्य वाढीला चालना देणाऱ्या अन्य प्रथिनांचे विघटन करेल.
 चार महिन्यापर्यंत या दोन्ही वनस्पतींच्या वाढीच्या तुलनात्मक अभ्यास करण्यात आला. त्यात ScGAI ची कार्यक्षमता वाढवलेल्या उसाची वाढ खुंटलेली आढळली, पेरांची लांबी कमी राहिली. ScGAI स्थगित केलेल्या उसाची उंची वाढली. पेरातील अंतर वाढले. फायटोमर उत्पादन वाढले आणि उसामध्ये कार्बनचे प्रमाणही अधिक राहिले. फायटोमर हे उसाचे पेर, पेराच्या टोकावरील डोळा आणि तिथून फुटलेली पाने यांच्याशी संबंधित असते.

----------------------------
Journal Reference :
    Rafael Garcia Tavares, Prakash Lakshmanan, Edgar Peiter, Anthony O’Connell, Camila Caldana, Renato Vicentini, José Sérgio Soares, Marcelo Menossi. ScGAI is a key regulator of culm development in sugarcane. Journal of Experimental Botany, 2018; 69 (16): 3823 DOI: 10.1093/jxb/ery180
-------------------------
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/29767776

शाश्वत विकासाच्या कल्पनेत पशुपालन हवेच...

पशुपालनाद्वारे होणाऱ्या हरितगृह वायूंच्या उत्सर्जनाकडे जागतिक पातळीवर गांभीर्याने पाहिले जात आहे. ते जागतिक तापमान वाढीसाठी कारणीभूत ठरत असल्याचे मानले जाते. त्यामुळेच शाश्वत विकासाच्या कल्पनेमध्ये पशुपालन घेण्यासंदर्भात तज्ज्ञामध्ये वादविवाद सुरू आहेत. मात्र, पशुपालनावर अवलंबून असलेला मोठा समाज पाहता शाश्वत विकासाच्या कल्पनेतून पशुपालन वगळून चालणार नाही.

सध्या जागतिक पातळीवर महत्त्वाच्या संस्था २०३० या वर्षापर्यंतच्या शाश्वत विकासाची लक्षे निर्धारित करत आहेत. त्यामध्ये पशुपालनामुळे होणारे उत्सर्जन, आरोग्याच्या समस्या आणि त्यातून उपलब्ध होणारी प्रथिने यांचा सांगोपांग विचार केला जात आहे. मात्र, त्यावर जागतिक पातळीवरील तज्ज्ञांची भिन्न भिन्न मते असून, वादविवाद सुरू आहेत. त्यातून भारतासारख्या देशामध्ये आवश्यक त्या प्रथिनांचा पूर्ततेवर बंधने व मर्यादा येण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे आपण एक देश म्हणून याचा प्रतिकार करतानाच धोरणात्मक पातळीवर योग्य ती पावले उचलणे आवश्यक आहेत. पशुपालनातून होणाऱ्या कर्ब उत्सर्जनाचे प्रमाण हे रस्ते वाहतुकीतून होणाऱ्या कर्ब उत्सर्जनाइतके आहे. मात्र, पशुपालनाच्या जगभरातील पद्धती वेगळ्या त्यांची योग्य प्रकारे सांगड शाश्वत विकासाच्या कल्पनेमध्ये घालावी लागणार आहे. त्या विषयी माहिती देताना लाईव्हस्टॉक ग्लोबल अॅलाएन्स चे फ्रान्कोस ली गॉल यांनी सांगितले, की पशुपालन उद्योगाला अधिक कार्यक्षम, मोजमापयोग्य आणि शाश्वत बनविण्यासाठी या पालनातील विविधतेचा विचार करावा लागणार आहे.
या संदर्भात लाईव्हस्टॉक ग्लोबल अॅलाएन्सने मांडलेले धोरणात्मक मुद्दे आपल्यासाठीही उपयुक्त ठरू शकतात.

१ ) चराई पद्धती :

• जगभरामध्ये वेगवेगळ्या वातावरणामध्ये व प्रदेशामध्ये नैसर्गिकरीत्या वाढलेल्या गवतावर फिरून जनावरांची वाढ केली जाते. यातील सुमारे १०० दशलक्ष लोक हे अत्यंत तीव्र आणि कोरडवाहू भागात राहतात, की त्यांच्या उत्पन्नाचा दुसरा स्रोतही असत नाही. आफ्रिकी दुष्काळी प्रदेशामध्ये मांस आणि दूध उत्पादन हे त्यांच्या एकूण स्थानिक उत्पादनाच्या १० टक्केपेक्षा अधिक आहे, तर कृषी उत्पादनाच्या ७० टक्केपर्यंत आहे.
• पशुपालन विशेषतः लहान प्राणी यांच्या विक्रीतून धान्यांची खरेदी होत असल्याने हा प्रश्न अन्नसुरक्षेशीही निगडित आहे.
• पशुपालनातून मिळणारे दूध हे पोषक घटकांचा मुख्य स्रोत आहे.
• भारतातही अनेक भटक्या जमाती या चराई पद्धतीच्या पशुपालनामध्ये गुंतलेल्या आहेत. त्यांचा संपूर्ण उत्पन्नाचा स्रोतही केवळ पशुपालन हाच असल्याने त्यांचा विचार धोरणात्मक पातळीवर व्हायलाच हवा.

आधुनिक तंत्राची मदत :
सध्या कुरणामध्ये चराईवर वातावरणासह विविध कारणामुळे आधीच बंधने आलेली आहेत. आफ्रिकेतील साहेल किंवा हॉर्नसारख्या काही देशामध्ये कुरणामध्ये चराई पद्धती अस्तित्वात असली तरी पशूंच्या आरोग्यासह बाजारपेठेच्या विविध सेवांची उपलब्धता पुरविण्याची आवश्यकता आहे. वातावरणाशी संबंधित आपत्ती आणि पशूंच्या रोगांची समस्या या दोहोवर उपाययोजना करण्याची आवश्यकता आहे. उदा. युथोपिया, केनिया आणि मंगोलिया येथील रोगांच्या अंदाज देण्याची आणि त्यावर त्वरित उपाययोजना करण्याची एक निर्देशांक आधारित पशुविमा योजनेची चाचणी घेण्यात येत आहे. विशेषतः केनियामध्ये दुष्काळामुळे सरासरीच्या २० टक्केपेक्षा कमी झाली, त्या वेळी उपग्रहाच्या माध्यमातून चाऱ्यांची उपलब्धता तपासण्याचा प्रयत्न करण्यात आला.

२) एकत्रित पीक आणि पशुपालन पद्धती
जागतिक पातळीवर शेतीसह पशुपालन या पद्धतीखाली सुमारे २.५ अब्ज हेक्टर क्षेत्र येते. यात एकाच जमिनीच्या साह्याने पिके व पशुपालन केले जाते. यांचे व्यवस्थापन योग्य प्रकारे झाल्यास, नैसर्गिक स्रोतांच्या कार्यक्षम वापराबरोबरच पर्यावरणासाठीही फायदेशीर राहते. उदा. सेंद्रिय खतांच्या उपलब्धतेमुळे जमीन सुधारणेसोबत उत्पादनामध्ये वाढ होते. पिकांच्या अवशेषांचा वापर पशुखाद्यासाठी होतो. ही पद्धती आकाराने लहान आणि विखुरलेली आहे. अल्पभूधारक यात गुंतलेले असल्याने त्यांच्यासाठी निविष्ठा, सेवा आणि बाजारपेठेची उपलब्धता यामध्ये अडचणी येतात. सध्या बाजारपेठेमध्ये स्वच्छतेचे निकष कडक होत असून, उत्पादनांची मागणी अधिक प्रमाणामध्ये असते. त्यासाठी एकत्रित प्रयत्नांची आवश्यकता आहे.

लक्षणीय...
ग्रामीण भागातील मोठ्या लोकसंख्येपर्यंत अन्नसुरक्षा पोचविण्यासाठी व औद्योगिक प्रणाली विकसित करण्यासाठी नावीन्यपूर्ण पद्धती आणि गुंतवणूक आकर्षित करणे गरजेचे आहे. उदा. केनिया येथील ४० हजार लहान दूध विक्रेते एकत्र येत दूध प्रमाणित केले. केवळ प्रमाणिकरणामुळे दूध व्यवसायातून त्यांना १६ दशलक्ष अमेरिकी डॉलर उत्पन्न अधिक मिळू शकले. यासाठी धोरणात्मक बदल, स्वच्छ आणि गुणवत्तापूर्ण दूध निर्मितीचे प्रशिक्षण या दोन बाबी अत्यंत महत्त्वाच्या ठरल्या. हे लहान डेअरी प्रकल्पांना अल्प खर्चामध्ये केनिया डेअरी बोर्डाकडून प्रशिक्षण आणि
प्रमाणिकरण करून दिले जाते. या प्रमाणिकरणामुळे यातील बहुतांश शेतकरी किंवा पशुपालक प्रथमच आपल्या उत्पादनासह बाजारपेठेमध्ये उतरू शकले.


३) औद्योगिक पद्धती
प्रामुख्याने पश्चिम युरोप आणि उत्तर अमेरिकेमध्ये औद्योगिक पद्धतीने पशुपालन केले जाते. या उद्योगांचाही त्यांच्या वाढत्या अर्थव्यवस्थेमध्ये मोलाचा वाटा आहे. अन्य काही देशांमध्येही याचे प्रमाण वाढत आहे. उदा. थायलंडमध्ये बॅंकॉक परिसरामध्ये १९८० नंतरच्या काळामध्ये मोठ्या आकाराचे पशुपालन प्रकल्प उभारण्यात आले. त्यातील मांस व दूध उत्पादनाद्वारे शहराची प्रथिनांची गरज चांगल्या प्रकारे भागत होती. मात्र, सार्वजनिक धोरणांचा योग्य प्रकारे विकास न झाल्याने सार्वजनिक आरोग्य आणि पर्यावरणाच्या समस्येमध्ये वाढ झाली. बर्ड फ्लू व टाकाऊ घटकांच्या अव्यवस्थित विल्हेवाटीमुळे त्यावर प्रचंड बंधने आली आहेत.

आपत्तीतून संधी...
उद्योगांनी टाकाऊ घटकांच्या व्यवस्थापनासाठी त्वरेने पावले उचलली आहेत. त्यातील अनेकांना बायोगॅस निर्मितीला प्राधान्य दिले आहे. त्याद्वारे मिळालेल्या ऊर्जेवर प्राण्यांसाठी शीतकरण प्रणाली वापरल्याने उत्पादनामध्येही चांगली वाढ झाली. पर्यावरणालाही फायदा झाला.

४) जागतिक प्रमाणके आणि वैयक्तिक सहाय्यता

• पशुपालनाच्या विविध पद्धती केवळ देशनिहाय बदल नाहीत, तर एकाच देशात किंवा प्रदेशामध्येही त्यामध्ये प्रचंड विविधता दिसून येते. या स्थितीतही पशुपालन अधिक कार्यक्षम, उत्पादनक्षम आणि शाश्वत बनविण्यासाठी नावीन्यपूर्ण उपाय अवलंबावे लागतात.
• हे उपाय एकाच वेळी जागतिक प्रमाणकांशी जोडलेले आणि वैयक्तिक अल्पभूधारकांच्या गरजेनुसार अपेक्षीत बदल स्वीकारणारे असले पाहिजेत. पशुपालनातील रोगांचा प्रतिबंध व नियंत्रण करण्यासाठी राष्ट्रीय पातळीवर पशुवैद्यकीय सेवांचा दर्जा सुधारला पाहिजे.
• एकाच वेळा जागतिक प्रमाणकांचा आधार घेत स्थानिक परिस्थितीनुसार पद्धतीमध्ये आवश्यक ते बदल केल्यास शाश्वत विकासाचा मार्ग खुला होईल, यात शंका नाही.

. . . . . .

फ्रान्कोस ली गॉल हे जागतिक पशुधन संघाचे पदाधिकारी असून, या संघामध्ये जागतिक बॅंक, इंटरनॅशनल फंड फॉर ॲग्रीकल्चरल डेव्हलपमेंट, फूड ऍण्ड अॅग्रीकल्चर ऑर्गनायझेशन, इंटरनॅशनल लाईव्हस्टॉक रिसर्च इन्स्टिट्यूट आणि वर्ल्ड ऑर्गनायझेशन फॉर अॅनिमल हेल्थ यांचा समावेश आहे.
- त्यांचा इमेल - Secretariat@worldbank.org

(संदर्भ : Transforming our world: the 2030 agenda for sustainable development (UN, 2015)

अॅलन टुरींग ः दी एनिग्मा

अॅलन टुरींग ः दी एनिग्मा 

 

तुम्हाला एकाच वेळी रहस्य, धाडस, वेडेपणा, अनोखे प्रेम, मित्र प्रेम, युद्ध, युद्धातील पेच, गुढ संदेश, गणिते या विषयावर वाचायचे असेल, तर तुम्ही अॅन्ड्र्यू होजेसने लिहिलेले - अॅलन टुरींग ः दी एनिग्मा हे पुस्तक वाचलेच पाहिजे.

कोण हा अॅलन टुरींग असे ज्यांना वाटत असेल, त्यांच्यासाठी सांगतो, आज आपण जो संगणक, मोबाईल किंवा कोणतीही कृत्रिम बुद्धिमत्ता असलेले साधन वापरत असू, तर अशा यंत्रांचे मूळ तिथे पोचते, त्या टुरींग मशीनचा निर्माता. हा मजकूर ज्या कोणत्याही साधनावर आपण वाचत आहात, त्यामागे त्याचीच बुद्धीमत्ता झळाळत आहे.

-------------------------------------------------------------------

नुकतेच १५ ऑगस्ट पार पडले. यावेळी नेहमी येतो तसा देशभक्तीचा, राष्ट्रभावनेचा पूर सर्व समाजमाध्यमांमध्ये वाहिला. आपणास सामान्यतः युध्दावर लढणाऱ्या सैनिकांचे प्रचंड कौतूक वाटते. कारण ते आपल्याला प्रत्यक्ष सीमेवर जिवाची बाजी लावत असताना दिसत असतात. मात्र, कोणतेही युद्ध लढताना प्रत्यक्ष लढणाऱ्याइतकेच किंबहुना त्याही पेक्षा अधिक महत्त्व गुप्तचर यंत्रणांना असते. त्यांनी मिळवलेली एकमेकांची माहिती, आधीच जाणून घेतलेले डावपेच, एकमेकांवर केलेल्या कुरघोड्या सामान्यतः अज्ञात राहतात. असे गुप्तहेर, गुप्त प्रकल्प कधीही सर्वसामान्यांच्या नजरेला येत नाहीत. मात्र, त्यांनी युद्धामध्ये बजावलेली भूमिका कोणत्याही देशासाठी अभिमानास्पदच असली त्याचा उघड उल्लेख करता येत नाहीत, की त्यांना कोणतेही पुरस्कार, दोन स्टार, तीन स्टार दिले जात नाहीत. अशाच अज्ञात विराची कहाणी आहे ही...

च च्या भाषेने चाळवले कुतूहल

मागे एकदा अच्यूत कहाते लिखित च ची भाषा हे पुस्तक वाचनात आले होते. `च ची भाषा ः गुढ संदेश आणि माहितीची चित्तथरारक कहाणी` असे त्याचे नाव. नावाप्रमाणेच एक अनोखे विश्व माझ्यासमोर उलगडले होते. त्याविषयी एका इंग्रजी वाचन चांगले असलेल्या मित्रापाशी सहज बोललो. तेव्हा मला त्याने वरील वाक्य कोट केले. त्याने मला ज्या पुस्तकाविषयी सांगितले, त्या `अॅलन टुरींग ः दी एनिग्मा` चा शोध सुरू झाला. अखेर एका ऑनलाईन मागवून घेतले. पानांची संख्या सुमारे ८०० असल्याने तसा हबकूनच गेलो. एका महिन्यात काही वाचून होणार नाही, असे उगीचच वाटू लागले. तेव्हा फारसा विचार न करता ठरवले की जेवढे होईल तेवढे तर वाचूयात!

आणि झाली सुरूवात...

होजेस हे स्वतः ऑक्सफोर्ड विद्यापीठातील वॅडहॅम महाविद्यालयामध्ये गणिताचे प्रपाठक (ट्यूटर म्हणायचे आहे मला...बरोबर आहे ना?) आहेत. एक गणितज्ज्ञ म्हणून त्यांना कदाचित अॅलन टुरींग याने भुरळ घातली असेल. मात्र, जसेजसे पुढे त्याच्याविषयी वाचत गेले तसेतसे त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचे अनेक पैलू त्यांच्या समोर उलगडत गेले. गणित, शास्त्र, गणनशास्त्र (कॉम्युटिंग), दुसऱ्या महायुद्धातील त्याने इंग्लंडसाठी केलेली कामगिरी, इतिहास या बरोबरच त्याच्या व्यक्तिमत्त्वात दडलेले समलैगिकत्व आणि त्यामुळे तत्कालीन कालबाह्य कायद्यामुळे त्याला सोसावा लागणारा त्रास, जेल किंवा हार्मोनल थेरपी यापैकी एकाची करावी लागलेली निवड अशा अनेक गोष्टी एकाच व्यक्तिमत्त्वात दडलेल्या आढळून आल्या. या माणसांचे अदभूत असे चरीत्र सर्वांसमोर आलेच पाहिजे असे वाटल्याने लिहायला सुरूवात केली. १९८३ मध्ये प्रथम हे पुस्तक सर्वासमोर आले. पुढे त्याचे अनेक भाषांमध्ये भाषांतर झाले.

एखाद्या व्यक्तीचे चरित्र कसे लिहिले पाहिजे, याचे काही ठाम आडाखे असतात. नायकाचे कर्तूत्त्व उठावदार करणारे अनेक प्रसंग मांडले जातात, त्याचवेळी त्याच्या समकालिनांकडे चक्क दूर्लक्ष केले जाते, अगदी दूर्लक्ष करणे शक्य नसेल तेव्हा त्यांना अडगळीत टाकले जाते, खलनायक दाखवले जाते. त्यांचे खुजे पाय दाखवले जातात. ही सर्वसाधारण रीत. मात्र, कोणालाही खलनायक न दाखवताही चरित्र लिहिता येते, ते असे, एनिग्मा सारखे...

माझे अजून संपूर्ण पुस्तक वाचून झालेले नाही, हे प्रथम कबूल करतो. पण अगदीच राहवेना. त्याविषयी कोणाशी तरी बोलावे म्हणताना एका सिनेवेड्या मित्राशी त्याविषयी बोललो. तर त्याने मला या चरित्रांवर आधारीत सिनेमा हॉलिवुडमध्ये आल्याचे सांगितले. त्यालाही नाव आठवत नव्हते. शेवटी थोडे शोधताच नाव मिळाले.

दी इमिटेशन गेम

खरेतर सिनेमा आणि कांदबरी यातील निवडायला सांगितले तर मी प्रथम कांदबरीला प्राधान्य देतो. कारण त्यापासून सिनेमा होताना अनेक तडजोडी, तोडफोडी होत असतात. स्क्रिन प्लेच्या दृष्टीने अनेक बाबी अनावश्यक म्हणून वगळल्या जातात. कधी कधी इतकी काटछाट होते की कादंबरीचे गाभा बदलून जातो.

मात्र, ८०० पानांचे ते पुस्तक माझ्यासमोर होते. त्या तुलनेत दोन तासाचा सिनेमा दुसऱ्या पारड्यात होता. निवड करायची होती. अगदीच टाळत होतो, मात्र गुरूवारी रात्री पंढरपूरवरून पुण्याकडे येतानाच्या प्रवासामध्ये सिनेमा पाहण्यास सुरवात केली. खरेतर अगदी नकळत....

मी त्यात गुंगून गेलो. अगदी मी कांदवरी बऱ्यापैकी वाचत आणलेली असली तरी त्या सिनेमाचा स्क्रिन प्ले इतका सुंदर आहे की बस्स्. ८०० पानाची कादंबरी, त्यातील नायक हा दोन तासामध्ये बसवणे हे किती अवघड असेल, याचा अंदाजच नाही. दिग्दर्शक मोर्टन टयलदुम आणि त्याचा स्क्रिन प्ले रायटर ग्रॅहम मूर यांना सॅल्यूट. त्यांच्या या कलाकृतीविषयी वेगळे बोललेच पाहिजे. या सिनेमालाही ८ अॅकेडमी अॅवॉर्डस मिळाले आहेत. बेस्ट पिक्चर, अॅक्टर बेनेडिक्ट कंबबर्च, सहाय्यक अभिनेत्री कियेरा नाइटली, ओऱिजिनल स्कोअर, प्रोडक्शन डिझाईन, डायरेक्टर फिल्म एडिंटींग इ.

एक उत्तुंग आणि महान नायक, त्याचा तितकाच उत्तम चरीत्र लेखक आणि त्याच्यावरील सिनेमाचे क्लासिक लेखक -दिग्दर्शक या तिघांच्याही प्रतिभेला सॅल्युट...

बोलल्याविना राहवेनाच... म्हणून हा पंक्तिप्रपंच.

पुस्तक वाचून झाल्यावर त्याविषयी पुन्हा सविस्तर लिहीनच. तोपर्यंत कुणीतरी ही पुस्तके वाचल्यास त्यावर नक्कीच चर्चा करता येईल. कदाचित मला न उलगडलेले काही तुमच्यासोबत बोलताना समजून जाईल.

----

वरील लेखामध्ये उल्लेखलेली पुस्तके येथे मिळतील...

च ची भाषा - लेखक अच्यूत कहाते

https://amzn.to/2L8zVKK

The Enigma =

https://amzn.to/2w82sdK

सिनेमा पाहायचा असेल तर त्याची डिव्हीडी ः

https://amzn.to/2BpRt5z

कोंबड्यांच्या आफ्रिकेपर्यंतच्या प्रवासाचा घेतला वेध

कोंबड्यांच्या आफ्रिकेपर्यंतच्या प्रवासाचा घेतला वेध

इथोपियातील उत्खननामध्ये आढळलेल्या ३० कोंबड्यांच्या हाडांवरून आफ्रिकेसाऱख्या ठिकाणी कोंबड्यांचे स्थानिकीकरण कसे झाले, याचा वेध घेण्याचा प्रयत्न संशोधन वॉशिग्टंन विद्यापीठातील पुरातत्त्व शास्त्रज्ञ करीत आहेत. त्यांनी काढलेले निष्कर्ष इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ ओस्टेओआक्रिलॉजी मध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहेत.

         आफ्रिकी खंडामध्ये सध्या इथोपियात होत असलेल्या एका प्राचीन खेड्यातील उत्खननामध्ये कोंबडीच्या स्थानिकीकरणांचे पुरावे मिळाले आहेत. तिथे हजारो वर्षापूर्वीच्या एका प्राचीन खेड्यात खाऊन टाकून देण्यात आलेल्या कोंबड्यांच्या पायांची ३० हाडे मिळाली आहेत. त्यावर वॉशिंग्टन विद्यापीठातील संशोधकांनी अभ्यास करत आहेत. याविषयी माहिती देताना वॉशिंग्टन विद्यापीठातील पुरातत्त्व संशोधक हेलिना वोल्डेकिरोज यांनी सांगितले, की हजारो वर्षापूर्वी आफ्रिकेत कोंबड्यांचा खाद्यात होत असलेल्या वापरातून त्या काळातील लाल समुद्राच्या माध्यमातून होत असलेल्या पूर्व आफ्रिकी व्यापाराचाही वेध घेता येतो.

- आजच्या कोंबडीचा पूर्वज म्हणून ज्ञात असलेली रेड जंगलफॉल गॅलस गॅलस ही प्रजात हिमालयीन भूभाग उत्तर भारत, दक्षिण चीन आणि आग्नेय आशिया येथील मानली जाते. या ठिकाणी ६००० ते ८००० वर्षापू्री त्यांचे प्रथम स्थानिकीकरण झाले. या पहिल्या स्थानिकीकरण झालेल्या कोंबडीच्या सर्वदूर प्रसारातून प्राचीन कृषी आणि व्यापारी संबंधाचेही विश्लेषण करता येऊ शकेल.

- आफ्रिकेमध्ये कोंबडीच्या आगमनाच्या नेमक्या मार्गाचा अद्याप अंदाज येत नसला तरी प्राचीन भांडी व अन्य चित्रातील कोंबड्यांच्या अस्तित्त्वावर या आधी संशोधन झाले आहे. त्यात आता या कोंबड्यांच्या हाडांची भर पडणार आहे. त्यातून साधारणपणे उत्तर आफ्रिका, इजिप्त आणि नाईल खोद्याच्या माध्यमातून सुमारे २५०० वर्षापूर्वी आफ्रिकेत कोंबडीचे आगमन झाले असावे, असा अंदाज आहे.

- या आधी ब्युटो (इजिप्त) येथील उत्खननामध्ये ख्रिस्तपूर्व ६८५- ५२५ काळातील कोंबडीची हाडे मिळाली होती. मात्र, या नुकत्याच झालेल्या संशोधनामुळे हा कालखंड सुमारे तीन शतके मागे गेला आहे.  यातील काही हाडे ही रेडियोकार्बेन तारखेनुसार ख्रिस्तपूर्व ८१९ ते ७५५, तर चारकोल तारखेनुसार ख्रिस्तपूर्व ९१९ ते ८०१ वर्षे इतकी जुनी असावीत.
-----------

भाषेंतील शब्दांआधारे मार्गाचा शोध ः

भाषांच्या अभ्यासातून कोंबडीच्या प्राचीन प्रवास मार्गांचा शोध घेण्याचाही प्रयत्न झाला. त्यातआफ्रिकेमध्ये कोंबडी ही खालील वेगवेगळ्या मार्गातून आल्याचे सुचवले जाते.
१. उत्तर आफ्रिकेतून सहारामार्गे पश्चिम आफ्रिका
२. पूर्व आफ्रिकी किनाऱ्यावरून मध्य आफ्रिकेत
-----------

आमच्या अभ्यासातूनही आफ्रिकन लाल समु्दाच्या किनारपट्टीवर आफ्रिकेत कोंबडीचा शिरकाव होण्याचा एक मार्ग असल्याचे स्पष्ट होते. त्याकाळातील कृषी माल व अन्य घटकांच्या व्यापारांचा मार्ग लक्षात घेता ही शक्यता अधिक वाटते. 
- हेलिना वोल्डेकिरोज

उत्तर इथोपियातील मेझबेर येथील उत्खनन क्षेत्र ( स्रोत ः इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ ओस्टेओआक्रिलॉजी)

----------------------
संदर्भ ः
    H. S. Woldekiros, A. C. D'Andrea. Early Evidence for Domestic Chickens (Gallus gallus domesticus) in the Horn of Africa. International Journal of Osteoarchaeology, 2016; DOI: 10.1002/oa.2540
0000000000000000000000