शाश्वत शेतीसाठी आच्छादन पिके महत्त्वाची

शाश्वत शेतीसाठी आच्छादन पिके महत्त्वाची

नत्र उत्सर्जन कमी करून पर्यावरणासाठीही ठरतील उपयुक्त

 सातत्याने पिकांची लागवड होत राहिल्याने जमिनीमध्ये क्षारांचे प्रमाण वाढत आहे. त्याच प्रमाणे नत्रयपक्त खचांच्या वापराने नत्राये प्रदुषणही वाढत आहे. या वाढत्या नायट्रोजनच्या प्रदुषणाला आळा घालून मुख्य पिकांच्या उत्पादन वाढ मिळवण्यासाठी आजवर दुय्यम मानली गेलेले आच्छादन पिके उपयुक्त ठरणार आहेत. पारंपरिक पद्धतीऐवजी आच्छादन पिकांची लागवड ही जमिनींची क्षारता कमी करते. त्याचवेळी उत्पादनामध्ये फारशी घट येत नसल्याचे मलेशियातील पुत्र विद्यापीठातील (युपीएम) संशोधकांनी केलेल्या संशोधनात दिसून आले आहे.

आच्छादन पिके ही उत्पादनवाढीसाठी घेतली जात नाहीत. ती दुय्यम पिके असल्याचे मानले जाते. त्या पिकाबाबत युपीएम येथील संशोधकांच्या गटाने मातीचा दर्जा आणि पर्यावरणातील उपयुक्तता या विषयावर अभ्यास केला आहे. दोन पिकांच्या मधील कालखंडामध्ये आच्छादन पिकांच्या वापर केल्याने नत्राच्या प्रदुषणात घट होत असून त्याचे रुपांतर बायोमासमध्ये होते. त्यामुळे जमिनी पडिक ठेवण्याऐवजी पर्यावरणासाठी आच्छादन पिके फायद्याची ठरतात.
जमिनीतील वाढत्या प्रमाणातील खते आणि पाण्याच्या क्षारामुळे जमिनी क्षारयुक्त होण्याचे प्रमाण वाढत आहे. रिकामा कालावधी आणि वाढलेले पावसाचे प्रमाण यांचे एकत्रिकरण झाल्यास हा धोका अधिक वाढतो. या कालावधीमध्ये दुय्यम मानली जाणारी आच्छादन पिके लावल्यास मातीतून उत्सर्जित होणाऱ्या नत्रासह अन्य घटकांना रोखणे शक्य होते.

याचा अधिक अभ्यास करताना आच्छादन पिकांची कार्यक्षमता आणि त्याचे मुख्य पिकांवर होणारे परिणाम तपासण्यात आले आहेत. त्यासाठी विविध प्रकारच्या आच्छादन पिकांचा सहा वर्षे लागवड करून अभ्यास केला. त्यामध्ये आच्छआदन पिकांची वाढ, विकास आणि मातीतील ओलाव्यावर होणारा परिणाम तपासला. राष्ट्रिय संशोधन नियोजन आणि युरोपियन कमिशन या संस्थेने या तिन्ही अभ्यासासाठी आर्थिक निधी पुरविला होता.

या अभ्यासाचे निष्कर्ष -

- आच्छादन पिकामध्ये ग्रामिनी कुळातील गवते ही अधिक कार्यक्षमपणे नत्रांचे प्रदुषण रोखण्याचे काम करत असल्याचे दिसून आले आहे. त्याचवेळी मुख्य पिकांच्या उत्पादनामध्ये फारसा फरक पडत नाही. उलट काही वेळी त्यात वाढ मिळते.

- मातीची क्षारता वाढल्याने मका उत्पादनावर मोठा परिमाण होतो. तो या आच्छादन पिकामुळे टाळला जातो.

जर्नल संदर्भ ः
Gabriel, J.L., Muñoz-Carpena, R., Quemada, M. The role of cover crops in irrigated systems: water balance, nitrate leaching and soil mineral nitrogen accumulation. Agric. Ecosyst. Environ., 2012; 155, 50%u201361
------------------------------------------

फोटोओळ ः बार्ली, मोहरी आणि मोकळ्या शेत या तिन्ही ठिकाणच्या प्रक्षेत्रावर चाचण्या घेण्यात आल्या. ( स्रोत ः जोसे लुई गॅब्रियल पेरेझ )

जिवाणूपासून मिळाले नैसर्गिक तणनाशक

जिवाणूपासून मिळाले नैसर्गिक तणनाशक

फ्लोरिडा विद्यापीठातील संशोधन

रासायनिक तणनाशकांचा वापर गेल्या काही वर्षापासून शेतीमध्ये वाढत आहे. ही तणनाशके विघटित होत नसल्याने त्यांचे माती, पर्यायाने पाण्याच्या स्रोतातील प्रमाणही वाढत आहे. मात्र फ्लोरिडा विद्यापीठातील संशोधकांनी बटाट्यावर येणाऱ्या स्कॅब या रोगासाठी कारणीभूत जिवाणूंपासून नैसर्गिक तणनाशक विकसित केले आहे. ते मातीतील सुक्ष्म जीवांच्या साह्याने चांगल्या रितीने विघटित होते. त्यामुळे त्यांचे अवशेष बाकी राहत नाहीत. या तणनाशकांचा वापर सेंद्रीय आणि पारंपरिक शेतीमध्ये करणे शक्य होणार आहे. हे संशोधन नेचर केमिकल बायोलॉजी प्रकाशित करण्यात आले आहे. 

अमेरिकेमध्ये थॅक्स्टोमिन (thaxtomin) हे रसायन तणनाशक म्हणून वापरले जाते. थॅक्स्टोमिन हे वनस्पतीच्या पेशीभित्तिकांची अनियमित वाढ करते. हे रसायन अंकुरणाच्या अवस्थेत फवारले असता, त्याचा चांगला परीणाम दिसून येतो. बटाट्यामध्ये स्कॅब या रोगासाठी कारणीभूत असलेल्या स्ट्रेप्टोमायसिस या जिवाणूमध्ये हे रसायन निसर्गतः आढळते. या जिवाणूपासून हे रसायन वेगळे करण्याची प्रक्रिया अमेरिकेतील फ्लोरिडा विद्यापीठातील संशोधकांनी तयार केली आहे. हे तणनाशक पुर्णपणे नैसर्गिक असल्याने त्याचा वापर सेंद्रिय शेती, नैसर्गिक शेतीमध्ये करता येणार आहे. या नव्या प्रक्रियेमुळे थॅक्स्टोमिनचे व्यावसायिक उत्पादन घेणेही शक्य होणार आहे.

फ्लोरिडा विद्यापीठातील वनस्पती रोगशास्त्र संशोधिका रोजमेरी लॉरिया गेल्या काही वर्षापासून या विषयावर संशोधन करत आहेत.  त्यांनी केलेल्या प्रयोगामध्ये स्ट्रेप्टोमायसिस जिवाणू (Streptomyces) मधील विकरे ही तणनाशक म्हणून वापरणे शक्य असल्याचे आढळले आहे. तसेच या विकराशिवाय थॅक्स्टोमिनचे उत्पादन होऊ शकत नाही. तसेच या जिवाणूमुळे थॅक्स्टोमिनचे उत्पादन वाढविणे शक्य होणार आहे. त्याबाबत माहिती देताना संशोधिका लॉरिया यांनी सांगितले, की येत्या दोन वर्षामध्ये अधिक प्रमाणात थॅक्स्टोमिन तयार करणाऱ्या या जिवाणूच्या प्रजाती विकसित करण्याचा प्रयत्न केला जाणार आहे.

  सध्या एकाच प्रयोगशाळेमध्ये जिवाणूपासून तणनाशाकांची निर्मिती केली जात असून त्याचा वापर सेंद्रिय शेतामध्ये करण्यात येत आहे. या संशोधनाचे सहलेखक असलेले इव्हान जॉन्सन हे फ्लोरिडा विद्यापीठातील लिंबूवर्गीय फळ संशोधन आणि शिक्षण केंद्रामध्ये कार्यरत आहेत. त्यांनी सांगितले, की कृत्रीमरित्या विकसित केलेल्या तणनाशकांऐवजी जिवाणूपासून बनवलेल्या तणनाशकामध्ये विशिष्ट लक्ष्य क्षमता अधिक आहे. ते तणांचे नियंत्रण करून मातीत मिसळल्यानंतर सहजपणे विघटित होतात.

माया संस्कृतीच्या शेतीचे नकाशे झाले उपलब्ध

माया संस्कृतीच्या शेतीचे नकाशे झाले उपलब्ध

आधुनिक मृदा संशोधन साधनाचा वापर ठरला फायदेशीर

उत्क्रांती आणि त्यांच्याशी संबंधित घटकांचा अभ्यास करण्यासाठी प्राचीन संस्कृतीचे उत्खनन उपयोगी पडत असते. या उत्खननातून मिळालेल्या माहितीवरच आधुनिक संशोधनाचा डोलारा उभा राहत असतो. अमेरिकेतील ग्वाटेमाला येथील प्राचीन माया संस्कृतीच्या कालावधीत होणाऱ्या शेती संबंधी उत्खननामध्ये प्रथमच आधुनिक मृदा संशोधन साधनाचा वापर करण्यात आला होता. त्यातून त्या काळी होणाऱ्या मक्याच्या शेतीचे नकाशे उपलब्ध करण्यात आले आहेत.

बहुतेक वेळा इतिहासातील गोष्टीचा काय उपयोग असा निराशावादी सूर अनेकजण आवळत असतात. मात्र प्राचीन इतिहासाच्या संशोधनातून नव्या आणि आधुनिक संशोधनाला चालना मिळत असते. अमेरिकेमध्ये ख्रिस्त पूर्व 1000 वर्षापूर्वी माया ही आधुनिक आणि सुसंस्कृत कोलंबियन पूर्व संस्कृती उदयास आली. साधारणपणे दहा हजार लोकांची वस्ती जंगलामध्ये झाली होती. त्यातील एक वस्ती ग्वाटेमाला येथील टिकल राष्ट्रीय पार्क च्या परिसरामध्ये होती. ही संस्कृती ख्रिस्त उदयानंतर 250 आणि 900 वर्षाच्या कालावधीमध्ये उत्कर्षावस्थेत होती. या संस्कृतीतील विविध घटकाबाबत अभ्यास केला जात आहे. त्याबाबत नुकतेच एक संशोधन सॉईल सायन्स ऑफ अमेरिका जर्नल या संशोधनपत्रिकेच्या नोव्हेंबर - डिसेंबरच्या अंकामध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे.

ब्रिगॅम यंग विद्यापीठातील मृदा शास्त्रज्ञ रिचर्ड टेरी यांच्या नेतृत्वाखाली आंतरशाखीय संशोधकांचा गट माया संस्कृतीबाबत संशोधन करत आहे. त्यांनी त्या काळातील मक्याच्या शेतीविषयी अभ्यास केला असून अत्यंत उताराच्या जागेवरील शेती पद्धती माया संस्कृतीतील लोक अवलंबित असल्याचे पुरावे उपलब्ध झाले आहेत. त्यांच्या साठ हजार लोकांच्या समुदायासाठी चांगल्या दर्जाचे शेती उत्पादन ते घेत असल्याचे आढळून आले आहे. अधिक उताराच्या जमिनीवर होणारी शेती मातीच्या झिजेमुळे काही शतकानंतर शेतीसाठी उपयुक्त राहिली नसावी. त्यामुळे अन्नधान्यांच्या उत्पादनामध्ये घट होत गेली असावी, अशा निष्कर्षाप्रत ते आले आहेत. प्राचीन संस्कृतीच्या अभ्यासाविषयी आपली भुमिका सांगताना मृदा शास्त्रज्ञ रिचर्ड टेरी यांनी सांगितले, की प्राचीन संस्कृतीच्या उत्खननामध्ये बहुतांश वेळा घरे, त्या काळची राहणी व्यवस्था, रस्ते, चौक आणि प्रासाद यांचा समावेश असतो. मात्र जंगलामध्ये असलेली त्यांची शेती आणि अन्य कृषी संबंधित घटकाकडे दुर्लक्ष होण्याचा संभव असतो. काहीवेळा त्यावर प्रकाश पडलाच, तरी त्यातील मृदा रसायनशास्त्राशी सांगड घातली जातेच असे नाही.

...असे आहे संशोधन

- टिकल परिसरातील जंगलामध्ये स्थानिक वनस्पती या प्रकाश संश्लेषणाच्या सी 3 या मार्गाचा अवलंब करत असून मका हे पिक सी 4 या मार्गाचा वापर करते. या दोन्ही पद्धतीमध्ये मातीतील सेंद्रिय घटक वेगळे असतात. त्यावरून त्या वेळी या मातीमध्ये कोणती पिके होत असावीत, याविषयी अंदाज बांधता येतो.
- या परिसरातील विविध ठिकाणी मातीच्या नमुन्यांचे विश्लेषण केले आहे. त्यावरून टेरी आणि सहकाऱ्यांनी प्राचीन काळातील मका उत्पादनाचा नकाशा विकसित केला आहे. त्यावरून अन्नधान्याची कमतरता वाढत गेल्याने खोल दरीमध्ये आणि अधिक उताराच्या ठिकाणीही मक्याची शेती होत असल्याचे दिसून आले आहे.
- पुरातत्व संशोधकांच्या दृष्टीने शेती आणि पद्धतीविषयी कुतूहल असते. प्रत्यक्ष धान्य किंवा दाणे उपलब्ध झाल्यावरच सध्या माहिती उपलब्ध होते.मात्र मृदा शास्त्राच्या आधुनिक साधनाचा वापर केल्यास अधिक माहिती उपलब्ध होऊ शकते.
- या आधुनिक साधनाचा वापर केल्यामुळे प्राचीन संस्कृतीबाबतच्या अनेक समजूती नक्कीच बदलून जातील, यात शंका नाही.

जर्नल संदर्भ ः
Richard L. Burnett, Richard E. Terry, Ryan V. Sweetwood, David Webster, Tim Murtha, Jay Silverstein. Upland and Lowland Soil Resources of the Ancient Maya at Tikal, Guatemala. Soil Science Society of America Journal, 2012; DOI: 10.2136/sssaj2010.0224

गाजराच्या प्रेमात पडलेत जर्मन्स

गाजराच्या प्रेमात पडलेत जर्मन्स
-----------
सातत्याने काही सर्वेक्षणे होत असतात. त्यावरून देशातील सर्वसाधारण ग्राहकांचा कल लक्षात असतो. या कलाचा अंदाज घेत उद्योजक, व्यापारी त्यांचे निर्णय घेत असतात. असेच एका गॅबोट या संकेतस्थळाने केलेल्या जर्मनीतील सर्वेक्षणानुसार, जर्मनीतील सर्वसामान्य ग्राहकांच्या खरेदीमध्ये गाजराचे प्रमाण हे टोमॅटोनंतर सर्वाधिक असल्याचे लक्षात आले आहे. हे सर्वेक्षण जुन 2011 ते मे 2012 या कालावधीमध्ये भाजीबाजारात ग्राहकांनी केलेल्या खरेदीवरून करण्यात आले आहे. एका कुटूंबाच्या खरेदीमध्ये 9.2 किलो इतके गाजराचे प्रमाण आहे. त्याचे एकत्रिकरण केले असता त्याची बेरीज ही दोन लाख त्र्याण्णव हजार आठशे एवढे प्रचंड होते.
शरीराच्या प्रतिकारशक्तीमध्ये मोलाची भर घालणाऱ्या गाजराच्या वापरामध्ये गेल्या काही वर्षापासून सातत्याने वाढ होत असल्याचे दिसून येत आहे. युरोपात बहुतांश भाज्यांची काढणी नोव्हेबरपुर्वी होत असते. त्यानंतर येणाऱ्या हिवाळ्यामध्ये या भाज्या बाजारात फार कमी प्रमाणात येतात. त्यामुळे त्यांच्या साठवण करण्याकडे बहुतेक कुटूबांचा कल असतो. मात्र अन्य देशातील शेतकरी आणि कृषी अर्थव्यवस्थेसाठी ही बातमी लागवड नियोजन करण्यासाठी मोलाची ठरणार आहे, यात शंका नाही.