वाफ्यामध्येच वापरता येतील गाळण घटक

प्रदूषण टाळण्यासाठी वाफ्यामध्येच वापरता येतील गाळण घटक

 तीन प्रकारच्या गाळण घटकांपासून बनविलेल्या वाफ्यांतून निचरा होणाऱ्या पाण्यातील प्रदूषित घटकांचे प्रमाण कमी होत असल्याचे दिसून आले असून, वनस्पतींच्या वाढीवर कोणताही परिणाम होत नाही. 16 पैकी 11 प्रजातीच्या वनस्पती रेन गार्डनमध्ये वाढविण्यास योग्य असून, त्यांची शिफारस केली आहे. पाण्यांचाहे  वापर पिकांच्या वाढीसाठी करण्याच्या उद्देशाने नुकताच अभ्यास करण्यात आला. त्यामुळे अधिक पावसाच्या प्रदेशामध्ये पाण्याच्या स्रोतांचे प्रदूषण कमी होण्यास मदत होईल. हे संशोधन हॉर्ट सायन्स मध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे.

पावसाळी प्रदेशामध्ये अधिकच्या पाण्याचा निचरा होऊन परिसरातील पाण्याचे स्रोत प्रदूषित होतात. त्याचा परिणाम जलचर आणि वन्य जीवांवर होतानाच पिण्यासाठी व वापरासाठीही पाणी असुरक्षित होत जाते. या उपाय शोधताना रेन गार्डनमधून निचरा होणाऱ्या पाण्याचा पुनर्वापर पिकांच्या वाढीसाठी करण्याच्या दृष्टीने नॉर्थ कॅरोलिना विद्यापीठातील संशोधिका हेलेन कराऊस व रिबेका तुर्क यांनी अभ्यास केला.
- प्रदुषकांचे प्रमाण कमी ठेवण्यासाठी वाफ्यामध्येच गाळण घटकांचा वापर केला. त्यामुळे वाहते पाणी अडवणे, त्याचा प्रदूषित निचरा कमी करणे शक्य होते.
- वाफ्यामध्ये तीन प्रकारच्या गाळण घटकांचा वापर केला. त्यामध्ये
1. 80 टक्के स्वच्छ वाळू, 15 टक्के चिकण माती, 5 टक्के पाईनच्या साली.
2. 50 टक्के सॅण्डी लोम सॉईल, 50 टक्के पाईनच्या साली,
3. स्लेट आधारीत घटक 80 टक्के, 20 टक्के पाईनच्या साली.
- हे तिन्ही गाळण घटकांची मुरण्याचा, निचरा दर वेगळा असून, रासायनिक गुणधर्मही वेगळे आहेत.
- घटकांनी बनविलेल्या वाफ्यामध्ये  झाडे, झुडूपे, गवते यासारक्या भिन्न प्रकारच्या वनस्पतींची लागवड केली गेली.

 असे होत निष्कर्ष ः
- वाळूआधारीत गाळण घटक नत्राशिवाय अशा प्रदूषकांचे प्रमाण चांगल्या प्रकारे कमी करतात.
- माती आधारीत घटकांतून अधिक स्फुरद तीव्रता  बाहेर पडते.
- स्लेट आधारीत घटकामध्ये नत्र आणि स्फुरद चांगल्या प्रकारे धरून ठेवले जाते.
- अभ्यासाच्या दुसऱ्या टप्प्यामध्ये वनस्पतींची वाढ, मुळांची वाढ चांगल्या प्रकारे झालेली दिसली.
--------

रेन गार्डनमधील लागवडीच्या वेळचे छायाचित्र. नॉर्थ कॅरोलिना येथील अशा 12 बागांतील 16 वनस्पती प्रजातींचा अभ्यास करण्यात आला. (स्रोत ः हेलेन कराऊस)
--------------------------------

बोरॉन सहनशीलता नियंत्रित करणारे जनुक ओळखले

गहू पिकातील बोरॉन अधिकतेची लक्षणे

 

 बोरॉन या घटकांच्या अधिकतेमुळे गव्हाचे उत्पादन कमी होत असते.
यावर गहू पिकातील बोरॉनच्या सहनशीलतेला नियंत्रित करणाऱ्या जनुकांचा शोध घेण्यात ऑस्ट्रेलियामधील ऍडलेड विद्यापीठातील संशोधकांना यश आले आहे.

जागतिक पातळीवर जमिनीमध्ये बोरॉनचे प्रमाण वाढत असल्याने त्याचा परिणाम पिकांच्या उत्पादनावर होत आहे. या समस्येवर मात करण्यासाठी 
ऑस्र्टेलियन संशोधकांनी गहू पिकातील बोरॉनच्या सहनशीलतेसाठी कारणीभूत जनुक ओळखले आहे. हे संशोधन नेचर या संशोधनपत्रिकेमध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे. या संशोधनामुळे बोरॉनसाठी अधिक सहनशील जाती विकसित करण्यामध्ये पैदासकारांना मदत होणार आहे.

ऍडलेड विद्यापीठातील कृषी, अन्न आणि वाइन प्रशालेतील ऑस्ट्रेलियन सेंटर फॉर प्लॅंट फंक्शनल जिनोमिक्स  येथील संशोधकांनी सांगितले, की ज्या मातीमध्ये बोरॉनची अधिकता असते, त्या ठिकाणी पिकांचे उत्पादनामध्ये घट येते. त्यावर केवळ जनुकिय सुधारणा हाच एक उपाय फायदेशीर ठरू शकतो.

डॉ. टीम सट्टॉन पुढे म्हणाले , की जगभरातील सुमारे 35 टक्के लोकसंख्या ही गहू पिकावर अवलंबून आहे. दुष्काळ, क्षारता, आणि मातीतील मुलद्रव्यांची अधिकता ही उत्पादकता कमी होण्याची मुख्य कारणे आहेत. दक्षिण अमेरिकेमध्ये धान्यांच्या शेतीखालील सुमारे 30 टक्के जमिनीमध्ये बोरॉनचे प्रमाण अधिक आहे. जिरायती धान्य उत्पादक पट्ट्यामध्ये जगभरामध्ये हीच समस्या सतावत आहे.
- गहू पिकांच्या संवेदनशील जातींची मुळे बोरॉन अधिक असलेल्या मातीमध्ये चांगल्या प्रकारे वाढू शकत नाहीत. केवळ काही बोरॉन सहनशील जातींची मुळे बऱ्यापैकी वाढू शकतात.



जर्नल संदर्भ ः
    Margaret Pallotta, Thorsten Schnurbusch, Julie Hayes, Alison Hay, Ute Baumann, Jeff Paull, Peter Langridge, Tim Sutton. Molecular basis of adaptation to high soil boron in wheat landraces and elite cultivars. Nature, 2014; DOI: 10.1038/nature13538

मातीच्या बांधकामांनाही मिळू शकेल ताकद

 

मातीच्या बांधकामांनाही मिळू शकेल ताकद

मातीमध्ये राखेच्या विविध प्रकारासह ताकद देणाऱ्या घटकांचा वापर ठरेल फायदेशीर

 चिकणमातीमध्ये फ्लाय व बॉटम ऍशसह काही ताकद देणारे घटक वापरल्यास बांधकामामध्ये या मातीयुक्त मिश्रणाचा वापर करणे शक्य असल्याचे मलेशियातील संशोधनामध्ये दिसून आले आहे. त्यामुळे मातीसारख्या पर्यावरणपूरक घटकांचा वापर केल्याने खर्चातही बचत साधणे शक्य होईल.
पेनिनस्युलर मलेशियामध्ये एकूण मातीच्या 20 टक्के माती चिकण प्रकारची आहे. त्याच पश्चिम आणि पूर्व किनारी भागामध्ये वालुकामय चिकणमाती (मरीन क्ले) सापडते. काही ठिकाणी तर अशी माती 60 मीटर खोलीपर्यंतही आढळते. चिकणमातीमध्ये पाणी टाकले असता तिचा चिखल मऊ होतो. मात्र, या मातीचा वापर बांधकामामध्ये केल्यास बांधकामाला तितकी ताकद मिळत नाही. तसेच तिला वाळल्यानंतर काही काळातच चिरा, भेगा पडतात. या मातीची क्षमता वाढविण्यासाठी मलेशियातील युनिव्हर्सिटी टेक्नोलोगी एमएआरए मध्ये प्रयोग करण्यात आले. या अभ्यासामध्ये माती, सिंमेट आणि ऍशेस सारख्या टाकाऊ घटकांचे योग्य प्रमाणात मिश्रण करण्यासाठी योग्य प्रमाण मिळविण्याचा प्रयत्न करण्यात आला.
चिकणमातीच्या कणामध्ये एक प्रकारचे चिकटपणा असतो. त्याच प्रमाणे पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता असते. त्यामुळे तिचे प्रसरण आणि आकुंचन होत असते. या मातीमध्ये काही टाकाऊ मानले जाणारे घटक आणि चिकटपणा वाढवणारे घटक वापरल्यास मिश्रणाच्या गुणधर्मामध्ये सुधारणा होत असल्याचे दिसून आले आहे.

 असे झाले प्रयोग...

• - या आधी झालेल्या काही अभ्यासामध्ये मातीचे स्थिरीकरण करण्यासाठी सिमेंटचा वापर फायदेशीर ठरला आहे. मात्र, सध्याही ऑर्डनरी पोर्टलॅंड सिमेंट (ओपीसी) चा वापर बांधकामासाठी केला जातो. त्याचा खर्च अधिक होतो.
• - मातीमध्ये मिसळण्यासाठी विद्यूत ऊर्जा निर्मिती केंद्रातील टाकाऊ घटक बॉटम ऍश (बीए) आणि फ्लाय ऍश (एफए)या दोन्ही प्रकाराचा वापर केला. हे दोन्ही घटक अत्यंत स्वस्त आहेत. 
• - बॉटम ऍश (बीए) हे भौतिक गुणधर्माने बारीक, सच्छिंद्र, दाणेदार, भुरकट रंगाचे अजळाऊ घटक असतात. भट्टीमध्ये कोळशाच्या ज्वलनानंतर खालील भागातून मिळतात. त्याच वेळी फ्लाय ऍश हे करड्या रंगाचे आणि धुळीप्रमाणे हलके असते.  सिमेंटऐवजी या घटकांचा वापर करण्यासाठी चिकटपणा वाढविण्यासाठी एका घटकांचा वापर केला.
• - या अभ्यासामध्ये चिकणमातीमध्ये 5, 10 आणि 15 टक्क्यापर्यंत वेगवेगळ्या प्रमाणात ऍश मिसळून प्रयोग करण्यात आले. माती मिश्रणाची लवचिकता, कणांची घनता आणि चिकणपणासोबतच अन्य गुणधर्मांचीही नोंद घेण्यात आली. हे ब्लॉक वेगवेगळ्या कालावधीसाठी ठेवून त्यांची ताकद मोजण्यात आली.
• - सिमेंटचा वापर कमी करतानाच मातीला अधिक स्थिरता मिळण्यासाठी याचा फायदा झाला. त्याच प्रमाणे हे मिश्रण स्वस्तामध्ये तयार करणे शक्य होते. 

 

ग्रामीण भारतासाठीही असे संशोधन ठरेल फायद्याचे...

1. - ग्रामीण भारतामध्ये अनेक ठिकाणी मातीची बांधकामे अद्याप आढळतात. मात्र, मातीच्या बांधकामाचे पर्यावरणाच्या दृष्टीने अनेक फायदेही आहेत. मात्र, मातीच्या बांधकामाची ताकद कमी राहते. त्यातही प्रत्येक ठिकाणी उपलब्ध असलेली माती सरळ बांधकामासाठी वापरता येत नाही.
2. - मातीच्या बांधकामाची स्थिरता हा मुद्दाही महत्त्वाचा असून, वित्तिय संस्था अशा बांधकामांना आर्थिक पुरवठाही करत नाहीत. त्यामुळे मातीमध्ये विविध घटकाचा वापर करून, त्याच्या ताकदीची व स्थिरतेची शास्त्रीय पद्धतीने मांडणी करणे आवश्यक आहे. त्याचा लाभही ग्रामीण भागातील लोकांच्या घरांच्या बांधणीसाठी होऊ शकेल. घरांच्या बांधणीचा खर्च बऱ्याच अंशी कमी करता येईल. 

जागतिक पातळीवरील दहा हानीकारक परजिवी जाहीर

मांस, शेतीमालातून होणारा प्रादुर्भाव रोखण्यासाठी केले जाताहेत प्रयत्न

अन्नातून विविध परजिवीचा प्रादुर्भाव होत असून,  दरवर्षी अन्न पदार्थातून विषबाधा होण्यामुळे लक्षावधी लोकांच्या आरोग्यावर परिणाम होत आहे. जागतिक पातळीवर धोकादायक ठरणाऱ्या मुख्य दहा परजिवींची यादी संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या अन्न आणि कृषी संघटनेने (WHO) नुकतीच जाहीर केली आहे.

जागतिक पातळीवर सामाजिक आणि आर्थिक बाबतीत या परजिवीमुळे मोठे नुकसान होते. असे असले तरी या परजिवीच्या प्रादुर्भाव, मानवी शरीरामध्ये नेमका कसा प्रवेश होतो, त्यांची लागण कशी होते, या विषयी नेमकी माहिती उपलब्ध नाही. या समस्येवर मात करण्याच्या दृष्टीने पहिले पाऊल म्हणून अन्न आणि कृषी संघटनेने अधिक धोकादायक अशा पहिल्या दहा परजिवींवर लक्ष केद्रित केले आहे. अन्नामध्ये बाधा करणाऱ्या परजिवींची निवड करण्यासाठी अनेक निकष लावले आहेत.

असे आहेत धोकादायक दहा परजिवी...

 

- शास्त्रीय नाव---मराठीतील नाव--- कुठे आढळतात
- तायनिया सोलियम (Taenia solium)---(वराहातील पट्टकृमी)---वराहाच्या मांसामध्ये
- इचिनोकोक्कस ग्रॅन्युलोसस (Echinococcus granulosus)---कुत्र्यातील पट्टकृमी---ताज्या मांसामध्ये.
- इचिनोकोक्कस मल्टीलोक्युलॅरीस (Echinococcus multilocularis)---पट्टकृमीचा एक प्रकार---ताज्या मांसामध्ये.
- टॅक्सोप्लाझ्मा गोन्डिई (Toxoplasma gondii)---आदीजीव---वराह, गाय आणि कोंबडीचे मांस (रेड मीट)
- क्रिप्टोस्पोरीडीअम स्पे. (Cryptosporidium spp)--- आदीजीव---ताज्या खाद्य पदार्थात, फळाचे रस, दूध.
- इन्टामोइबा हिस्टोलियटीका (Entamoeba histolytica )---आदीजीव---ताज्या खाद्यपदार्थात.
-ट्रिचिनेल्ला स्पायरॅलिस (Trichinella spiralis )---वराहातील कृमी---वराहाच्या मांसामध्ये.
- ओपिस्थोर्चिडीई (Opisthorchiidae)---पट्टकृमीच्या कुळातील---गोड्या पाण्यातील मासे.
- अस्कारीस  स्पे. (Ascaris spp )---लहान आतड्यातील गोलकृमी---ताज्या खाद्यपदार्थामध्ये.
- ट्रायपॅनोसोमा क्रुझी (Trypanosoma cruzi)---आदीजीव---फळांच्या रसामध्ये.

----

परजिवींचा प्रादुर्भाव रोखण्यासाठी प्रयत्न झाले सुरू

- अन्नपदार्थांच्या सुरक्षिततेसाठी जागतिक पातळीवर अन्नाचे निकष ठरवणाऱ्या संस्था, जागतिक अन्न व कृषी संघटनेसाठी कार्यरत कोडेक्स ऍलिमेन्टासिस कमिशन यांनी ही यादी बनवली आहे.
- या जागतिक संस्था सार्वजनिक आरोग्य व व्यापाराच्या दृष्टीने परजिवींच्या नेमक्या प्रभावाची माहिती गोळा करीत आहेत. त्यामध्ये 22 देश आणि एक स्थानिय आंतरराष्ट्रीय संस्थेने माहिती गोळा करण्यामध्ये चांगला प्रतिसाद दिला आहे.
- जमा होत असलेल्या माहितीचे विश्लेषण करण्यासाठी 21 तज्ज्ञांचा गट कार्यरत आहे.
- सध्या 93 परजिवींची प्राथमिक यादी तयार झाली असून, त्यातील जागतिक पातळीवरील प्रादुर्भाव, विस्तार, आर्थिक हानी करण्याची परजिवींची क्षमता या निकषावर 24 अधिक हानीकारक परजिवी वेगळे केले आहेत. 

गांभीर्य वाढेल...
सध्या जागतिक 10 मुख्य परजिवींची यादी ही सर्व देशातील प्रमुख 10 परजिवींची यादी असेलच असे नाही. त्यामुळे प्रत्येक देशामध्ये अत्यंत अचूक माहिती मिळवावी लागणार असल्याचे एफएओ च्या अन्न सुरक्षा आणि दर्जा विषयक मुख्य रेनाटा क्लार्क यांनी सांगितले.

शेतकरी काय करू शकतात...

सध्या या परजिवीकडे फारशा गांभिर्याने पाहिले जात नाही. मात्र, या यादीमुळे प्रत्येक देशामध्ये या विषयांचा धोरणकर्ते, माध्यमे आणि सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्थेमध्ये गांभिर्याने विचार सुरू होईल.
परजिवींच्या प्रादुर्भावाचा धोका कमी करण्यासाठी...
- शेतकऱ्यांनी सेंद्रिय खतांचा वापर करताना पूर्ण कुजलेल्या खताचा वापर करणे आवश्यक आहे.
- जनावरांच्या विष्ठा आणि न कुजलेल्या घटकांचा शेतीमध्ये वापर टाळणे.
- पिण्याच्या पाण्याचा दर्जा व स्वच्छता सांभाळणे. त्याच प्रमाणे भाजीपाला सिंचनासाठी व धुण्यासाठी चांगल्या पाण्याचा वापर करणे.
- ग्राहकांनी मांस आणि त्या संबंधित पदार्थ व्यवस्थित शिजवून खाणे.

संयुक्त राष्ट्रसंघाचा पुढील टप्पा ः

1. - कोडेक्स कमिटी ऑन फूड हायजीन आता या परजिवींना नियंत्रणामध्ये ठेवण्यासाठी नव्या मार्गदर्शक सूचना तयार करत आहे.
2. - जागतिक अन्न व्यापारासाठी प्रमाणकांची निर्मिती केली जात असून, परजिवींचा अन्न साखळीतील प्रवेश रोखण्यासाठी प्रयत्न केले जाणार आहे.

सेंद्रिय उत्पादनासाठी केले उसापासून पॅकेजिंग

सर्व प्रकारच्या उत्पादन विक्रिसाठी पॅकेजिंग ही अत्यंत महत्त्वाची बाब असते. पॅकेजिंगमधून त्या उत्पादनाच्या वैशिष्ट्याला उठाव आणण्याचे काम केले जाते. सेंद्रिय उत्पादनासाठी नैसर्गिक व सेंद्रिय पॅकेजिग आवश्यक मानले जाते. तसा आग्रहही आता जगरूक ग्राहक आणि सुपर मार्केट धरत आहेत. नेदरलॅंड येथील सेंद्रिय उत्पादक कंपनीने आपल्या पुरवठादारासह उसाच्या टाकाऊ घटकापासून पॅकेजिंग विकसित केले आहे.

नेचर ऍण्ड मोअर ही कंपनी सेंद्रिय भाजीपाला आणि फळांच्या उत्पादन आणि विक्रिमध्ये प्रसिद्ध आहे. सेंद्रिय शेतीमालाच्या विक्रीसाठी सेंद्रिय पद्धतीच्या पॅकेजिंगसाठी त्यांचा नेहमीच प्रयत्न असतो. त्यांनी फळांच्या पॅकेजिंगसाठी उसाच्या टाकाऊ घटकापासून बनविलेल्या कार्डबोर्डचा वापर केला आहे. या विषयी माहिती देताना कंपनीचे पॅकेजिंग तज्ज्ञ पॉल हेन्ड्रिक्स यांनी सांगितले, की गेल्या दोन वर्षापासून नवीन प्रकारचे पॅकेजिंग विकसित करण्यासाठी पुरवठादारांसह प्रयत्न केले आहेत. त्यातून उसाच्या टाकाऊ घटकांचा उपयोग करून मोठ्या प्रमाणात पॅकेजिंगनिर्मिती करण्यात येत आहे. या पॅकेजिंगचा उपयोग सेंद्रिय पद्धतीने पिकवलेल्या वेली टोमॅटो, पीअर विक्रीसाठी केला जातो.

सुपर मार्केटही वळताहेत प्लॅस्टिक मुक्त पॅकेजिंगकडे

विघटन होणारे, पुनर्वापर करणे शक्य असलेल्या प्लॅस्टिकमुक्त व पर्यावरणपुरक पॅकेजिंगच्या वापराकडे सुपर मार्केट वळत आहेत. नेचर ऍण्ड मोअर च्या सेंद्रिय उत्पादनांचा प्रमुख खरेदीदार असलेल्या फ्रेंच चेन चारेफोर या सुपर मार्केट व्यवस्थापिका ज्युली मेहमोन म्हणाल्या, की आम्ही आमच्या पुरवठादाराकडून पॅकेजिंगसह अनेक बाबीमध्ये पुनर्वापरायोग्य अशा घटकांच्या वापराला प्रोत्साहन देत असतो. त्यातून कचरा विल्हेवाटीची समस्या सुटण्यास मदत होणार आहे. तसेच उसासारख्या घटकापासून पॅकेजिंग ही चांगली कल्पना आहे. त्याचा वापर अन्य पुरवठादारही करतील, अशी आशा आहे.
----

हे फायदे आहेत

1. -  प्लॅस्टिकचा वापर टाळला आहे.
2. - टाकाऊ घटकांचा पुरेपूर वापर
3. - कागदाच्या निर्मितीसाठी झाडांची तोड करावी लागणार नाही.
4. - सध्या कंपनी जुन्या पद्धतीच्या ट्रे, टॅग आणि लेबल, स्टिकर यामध्येही बदल करीत आहे. उसापासून पॅकेजिंग हे स्वच्छ, नेसर्गिक आणि सेंद्रिय उत्पादनासाठी योग्य आहे. तसेच वापरानंतर विल्हेवाट लावण्यामध्येही सोपे आहे. अगदी ते जाळले तरी पर्यावरणामध्ये प्लॅस्टिकप्रमाणे विषारी वायू निर्माण होत नाहीत.  

---

अधिक माहितीसाठी :

Michael Wilde
Eosta
Tel : +31-(0)180-635563
Email: michael@eosta.com
www.eosta.com
www.natureandmore.com

जलस्रोतांतील प्रदुषण ओळखण्यासाठी नवी पद्धती विकसित

 वाहत्या पाण्यासोबत जलस्रोतामध्ये पोचलेल्या मलमूत्राद्वारे विविध प्रकारच्या रोगकारक सूक्ष्मजीवाचा प्रसार होतो. (स्रोत ःऍडम पारूच, बायोफोर्स्क)

- जनावरे, मानवी मलमुत्राचे नेमके प्रदूषण येते ओळखता

मल, मुत्रामुळे जलस्रोतामध्ये होणाऱ्या प्रदूषणाचा वेध घेण्यासाठी नॉर्वेतील संशोधकांनी सूक्ष्मजीव आणि रेण्वीय जीवशास्त्रीय तंत्रज्ञानाचा उपयोग करून काही पद्धती विकसित केल्या आहेत. त्यामुळे जनावरे आणि माणसांच्या मल-मुत्राच्या प्रदुषणाची ओळख पटण्यास मदत होणार आहे.
ग्रामीण भागामध्ये जनावरांच्या आणि माणसांच्या मलमुत्रामुळे जलस्रोतांचे मोठ्या प्रमाणात प्रदुषण होते. त्यातून विविध रोगांचा प्रसार होतो. पाण्यातील प्रदुषण ओळखण्यासाठी एकत्रित अशा सुक्ष्मजीव आणि रेण्वीय जीवशास्त्रीय तंत्रज्ञानावर आधारीत पद्धती नॉर्वेतील बायोफोर्स्क या कृषी आणि पर्यावरण संशोधन संस्थेतील संशोधकांनी विकसित केली आहे. त्यामुळे पाण्यातील प्रदुषण नेमके कोणत्या कारणामुळे झाले, याची माहिती उपलब्ध होईल. पर्यायाने त्यावर उपाययोजना करणे शक्य होईल.

इ. कोलाय ठरतो निदर्शक
- विष्ठेद्वारे होणाऱ्या प्रदुषणाचा इ. कोलाय हा जिवाणू निदर्शक मानला जातो. प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष मलमुत्रयुक्त सांडपाणी आणि शेतीतून निचरा होणाऱ्या पाण्यातूनही या इ. कोलायचा प्रसार होतो. विशेषतः अधिक पावसानंतर ही समस्या अधिक जाणवते.
- बहुतांश इ. कोलाय जिवाणूंच्या प्रजाती या हानीकारक नाहीत. मात्र, त्यातील एसटीईसी (शिगा टॉक्सीन प्रोड्युसिंग इ.कोलाय) या सारख्या काही गटाचे जिवाणू प्राण्यापासून माणसांमध्ये विषबाधा घडवून आणू शकतात. पिण्याच्या पाण्यामध्ये या प्रकारचे जिवाणू असता कामा नये.

दोन टप्प्यातील प्रदूषण ओळख पद्धती
- बायोफोर्स्क येथील ऍडम पारूच यांनी पाण्यातील इ. कोलाय जिवाणूंचा रेण्वीय पातळीवर शोध घेण्याची पद्धत तयार केली. पहिल्या टप्प्यामध्ये पाण्यामध्ये मलमूत्र प्रदुषक घटकांचा समावेश आहे की नाही, हे ओळखले जाते. त्यासाठी पाण्याच्या नमुन्यातील इ. कोलायची ओळख आणि संख्या मोजली जाते.
- दुसऱ्या टप्प्यामध्ये मलमुत्र घटक आढळलेल्या नमुन्याचे जनुकिय मार्करच्या साह्याने नेमके मानवी, गाई आणि घोडे किंवा अन्य जनावरांचे मल असल्याचे ओळखले जाते. त्यांची संख्या मोजली जाते.
- बायोफोर्स्क येथील रेण्वीय जीवशास्त्रज्ञ लिला पारूच यांच्यासह नॉर्वेतील विविध जलस्रोतांतील पाण्याच्या चाचण्या घेण्यात आल्या आहेत.
-----


------

जनुकिय सुधारित केळीच्या माणसांवर चाचण्या सुरू

जीएम केळीच्या लोवा विद्यापीठामध्ये माणसांवर चाचण्या सुरू आहेत.

ब्रिस्बेन (ऑस्ट्रेलिया) येथील क्वीन्सलॅंड तंत्रज्ञान विद्यापीठातील संशोधक जेम्स डेल यांच्या नेतृत्वाखाली अधिक प्रमाणात बीटा कॅरेटिन असलेल्या जनुकिय सुधारित केळी विकसित केली आहेत. त्याच्या चाचण्या अमेरिकेतील लोवा राज्य विद्यापीठामध्ये स्वयंसेवकांवर घेण्यात येत आहेत. या केळी विकसित करण्यासाठी बिल आणि मेलिंडा गेटस फौंडेशनकडून आर्थिक साह्य करण्यात आले होते.

ऑस्ट्रेलियामध्ये प्रयोगशाळेत केळीच्या जनुकामध्ये एक जनुक वाढविण्यात आले असून, त्याची लागवड ईशान्य किनारावर्ती भागामध्ये केली होती. या केळीची काढणी करून फळे गोठवली असून, लोवा येथे अमेरिकेतील कृषी विभागाच्या विशेष पूर्वपरवानगीने पाठवली आहेत. जनुकिय सुधारीत केळीमध्ये अधिक प्रमाणात असलेल्या बीटा कॅरेटिन या पोषक घटकाचे मानवी शरीरामध्ये अ जीवनसत्त्वामध्ये रुपांतर होते. लोवा राज्य विद्यापीठामध्ये संशोधिका वेंडी व्हाईट या चाचण्या स्वयंसेवकांवर घेत असून, शरीरावर होणाऱ्या परिणामांचा अभ्यास केला जात आहे. रोज केळी खायची आणि तपासणीसाठी रक्त द्यायचे, या कामासाठी स्वयंसेवकांना मोबदला देण्यात येत आहे. या अभ्यासाचे निष्कर्षही लवकरच संशोधनपत्रिकेमध्ये प्रकाशित करण्यात येतील, असे त्यांनी सांगितले. 
अमेरिकी कृषी विभागामधील अन्न पोषकता विषयातील तज्ज्ञ मायकेल ग्रुसॅक म्हणाले, की अधिक पोषकता मूल्य असलेल्या कोणत्याही पिकांची निर्मिती ही फायदेशीर असली, तरी त्याचे नेमके मोजमाप करणे अवघड असते. अर्थात, अधिक प्रमाणात अ जीवनसत्त्व आणि लोह लोकांसाठी आवश्यक असून, कमतरता असलेल्या लोकांसाठी हे चांगले अन्न ठरेल.

अडचणीतून फायद्याकडे...

• - सर्व चाचण्या योग्य पद्धतीने पार पडल्यानंतर प्रत्यक्षामध्ये त्याचा फायदा सर्वसामान्य लोकांना होणार आहे. केळीतील बीटा कॅरेटिन आफ्रिकेतील अ जीवनसत्त्वाची कमतरता असलेल्या लोकांसाठी फायद्याची ठरणार आहेत. विशेषतः युगांडामध्ये केळी हे अधिक प्रमाणात खाल्ली जातात. मात्र, सामान्यतः आफ्रिकेमध्ये केळी ही वाफवलेली किंवा तळलेल्या स्वरुपामध्ये खाल्ली जातात. या साऱ्या प्रक्रियेमध्ये केळीतील पोषक घटकांवरही परिणाम होतात. त्यामुळे केळीचा मार्ग अधिक खडतर असल्याचे मानले जाते. मात्र, ज्या ठिकाणी केळी कच्च्या स्वरुपामध्ये खाल्ली जातात, तिथे या केळींचा अधिक फायदा होऊ शकेल.  
• - अर्थात, या प्रक्रियेमध्येही अनेक अडचणी आहेत. जनुकिय सुधारित असल्याने विविध देशांचे धोरण, शेतकरी व ग्राहकांमध्ये या केळींची ग्राह्यता या सारख्या बाबी महत्त्वाच्या ठरणार आहेत.

टोमॅटोची जात सुचविणार ऑनलाइन टूल!

लागवडीसाठी टोमॅटोची जात सुचविणार ऑनलाइन टूल!

पोर्तुगालमधील डी रूईटर या टोमॅटो बियाणे उत्पादक कंपनीने शेतकऱ्यांच्या नेमक्या गरजा जाणून त्याला योग्य त्या जातीच्या लागवडीचा सल्ला देण्यासाठी एक ऑनलाइन टोमॅटो टूल तयार केले आहे. त्याचे नाव ‘वुई लव टोमॅटोज्’ असे आहे.
http://www.welovetomatoes.eu/tool.html/route/teler/reset/1

लागवडीच्या मोसमामध्ये एखाद्या पिकाचे नियोजन करायचे, मग बाजारात जायचे आणि दुकानदाराकडे उपलब्ध असलेल्या किंवा तो सांगत असलेल्या जातीचे बियाणे आणून त्याची लागवड करायची, ही बहुसंख्य शेतकऱ्यांची पद्धत. त्यामध्ये भर पडते, ती गावातील अन्य शेतकऱ्यांनी दिलेल्या तथाकथित सल्ल्यांची. तो किती शास्त्रीय असेल, हाही प्रश्नच असतो. अशा वेळी बाजारात उपलब्ध असलेल्या कंपन्याही शेतकऱ्याला त्याची नेमकी गरज जाणून बियाण्याची विक्री करतात का, तर नाही. निदान भारतात तरी अनेक कंपन्या शेतकऱ्यांची गरज काय आहे, त्याच्याकडे कोणत्या परिस्थितीमध्ये, हंगामामध्ये लागवड केली जाणार आहे, उत्पादन बाजारात कोणत्या काळात येणे त्याला अपेक्षित आहे, त्याचा कोणता आकार अपेक्षित आहे, या विषयी जाणून घेताना दिसत नाहीत. मात्र पोर्तुगाल येथील डी रूईटर या कंपनीने शेतकऱ्यांची आणि ग्राहकांची गैरसोय टाळण्यासाठी आणि निर्णय प्रक्रिया सोपी करण्यासाठी ऑनलाइन टूलची निर्मिती केली आहे.

डी रूईटर ही एक मोठी टोमॅटो बियाणे उत्पादक कंपनी असून, त्यांच्या बाजारामध्ये टोमॅटोच्या साठ जाती उपलब्ध आहेत. या साठ जातींपैकी नेमकी कोणती जात आपल्या शेतासाठी, प्रकाश पद्धती आणि विक्रीसाठी योग्य ठरणार या विषयी शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी वुई लव टोमॅटोज हे एक ऑनलाइन टोमॅटो टूल मदत करते. हे साधन शेतकऱ्यांच्या नेमक्या गरजा जाणून त्याला योग्य त्या जातीच्या लागवडीचा सल्ला देते. त्यासाठी शेतकऱ्यांना केवळ आठ प्रश्नांची उत्तरे द्यावी लागतात. त्यामुळे शेतकऱ्याला योग्य तो आकार, हंगाम, उत्पादन येण्याचा नेमका काळ साधणे शक्य होते. टोमॅटो जातीचे गुणधर्म, वैशिष्टे कळण्यास मदत होते. निर्णय प्रक्रिया सुलभ होते.

टोमॅटो ग्राहकांनाही होते मदत...

तसेच या साधनामध्ये टोमॅटो ग्राहकांसाठीसुद्धा एक प्रश्नमालिका आहे. त्यातून ग्राहक घावूक, किरकोळ, हॉटेल किंवा कोणत्या प्रकारचा असो, त्याची गरज जाणून योग्य ते टोमॅटो सुचवले जातात.
- शेफसाठी कोणत्या पदार्थासाठी कोणता टोमॅटो वापरल्यास तो पदार्थ अधिक खुलू शकेल, हे स्पष्ट होते.
- केवळ तीस सेकंदांमध्ये आपण टोमॅटोची योग्य ती जात निवडू शकतो.
- हे साधन डच आणि इंग्रजी भाषेमध्ये उपलब्ध करण्यात आले असून, आयपॅड लॅपटॉप आणि डेस्कटॉप अशा सर्व प्रकारच्या संगणकावर वापरता येते.

बंबल बी च्या खाद्यसवयींवर कीडनाशकांमुळे होतो परिणाम

बंबल बी((Bombus terrestris) प्रजातीच्या कामकरी मधमाशीवर रेडिओ फ्रिक्वेन्सी आयडेंटिफिकेशन टॅग लावण्यात आले होते. (स्रोत ः रिचर्ड गील)

नियोनिकोटीनॉईड कीडनाशकांचा बंबल बी या मधमाशांवर होणाऱ्या परिणामांचा नेमका अभ्यास कॅनडा येथील गुयेल्फ विद्यापीठ व लंडन येथील इंपीरीअल कॉलेजमधील संशोधकांच्या गटाने केला आहे. कामकरी माशांच्या मध आणि पराग मिळविण्याच्या प्रक्रियेवरच परिणाम होत असल्याचे स्पष्ट झाले आहे.  हे संशोधन ब्रिटीश इकॉलॉजिकल सोसायटीच्या जर्नल फंक्शनल इकॉलॉजी मध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे.

बंबल बी या मधमाशा पराग आणि मध गोळा करत विविध फुलापर्यंत जात असतात. अधिक मध उपलब्ध होण्यासाठी फुलांची निवड व जवळचा मार्ग अत्यंत महत्त्वाचा असतो. मात्र, शेतीमध्ये नियोनिकोटीनॉईड कीडनाशकांचा वापरामुळे मधमाश्यांच्या वर्तणूकीवर होत असल्याचे पुढे आले आहे. विशेषतः बंबल बीच्या पर्यावरणातील विविध घटकांचा विचार करण्याच्या व शिकण्याच्या प्रक्रियेवर परिणाम होतो.

असा झाला प्रयोग

• - गुयेल्फ विद्यापीठातील संशोधक निगेल रैनी आणि इंपीरीअल कॉलेज, लंडन येथील रिचर्ड गील यांनी बंबल बी या माशाच्या पाठीवर रेडिओ फ्रिक्वेन्सी टॅग लावून, त्यांच्या वर्तणूकीचा अभ्यास केला आहे. या अभ्यासामध्ये नियोनिकोटीनॉईड कीडनाशकांच्या संपर्कात मधमाशा आल्याने निर्माण होणाऱ्या समस्यांवर लक्ष केद्रित केले होते. अधिक काळासाठी या किडनाशकांच्या संपर्कात राहिल्यास बंबल बीच्या वर्तणूकिवर विशेषतः पराग गोळा करणे आणि फुलांची निवड करणे यावर परिणाम होतो.
• - प्रयोगामध्ये नियोनिकोटीनॉईड कीडनाशकांद्वारे प्रक्रिया केलेल्या व न केलेल्या वसाहतीमधील मधमाशांच्या मध शोधण्यासाठी बाहेर पडल्यापासून माघारी परतेपर्यंतचा मागोवा घेण्यात आला. त्यामध्ये प्रक्रिया न केलेल्या वसाहतीतील माशा पराग गोळा करण्यामध्ये अधिक यशस्वी ठरत असल्याचे दिसून आले आहे.
• - प्रक्रिया केलेल्या वसाहतीतील मधमाशांना फारच कमी मध उपलब्ध होत असल्याने अधिक फेऱ्या माराव्या लागतात.
• - या अभ्यासामध्ये संशोधकांनी इमिडाक्लोप्रीड आणि लॅम्बडा सायहॅलोथ्रीन या दोन कीडनाशकांच्या परिणामांचा अभ्यास केला आहे. (सध्या या कीडनाशकांवर युरोपियन महासंघाने बंदी घातली आहे.)
• - हा प्रयोग चाळीस वसाहतीवर चार आठवड्यासाठी केला.

बंबल बीच्या वसाहती ठरतात कीडनाशकांसाठी अधिक संवेदनशील ः

1. - जागतिक कीडनाशकांच्या बाजारपेठेमध्ये नियोनिकोटीनॉईड प्रकारच्या किडनाशकांचा वाटा 30 टक्के आहे.
2. - बीजप्रक्रियेमध्ये ही कीडनाशके वापरल्याने पिकांच्या आंतरभागामध्ये (मध आणि परागमध्येही) असतात.
3. - मध आणि पराग हेच अन्न असलेल्या मधमाश्यावर या विषारी घटकांचा मोठा परिणाम होतो. त्यामुळे मधमाशांच्या वसाहती नष्ट होत आहे.
4. - जागतिक पातळीवर विचार केल्यास बंबल बी सह विविध किटकांद्वारे परागीकरण होणाऱ्या पिकांच्या उतपादनामध्येही घट होत आहे.
5. - मधमाशांच्या वसाहतीमध्ये साधारणतः 10 हजार कामकरी माश्या असतात, तर बंबल बीच्या वसाहतीमध्ये केवळ काहीशे कामकरी माश्या असतात. त्यामुळे बंबल बी च्या वसाहती या कीडनाशकांसाठी अधिक संवेदनशील असल्याचे रैनी यांनी सांगितले.
6. - सध्या केवळ मधमाशांपुरताच विचार करून युरोपियन महासंघाने बंदी घातली आहे. त्याध्ये बंबल बी आणि सॉलिटरी बी यांचाही समावेश करण्याची आवश्यकता या संशोधनामुळे पुढे आली आहे.

जर्नल संदर्भ ः
    Richard J. Gill, Nigel E. Raine. Chronic impairment of bumblebee natural foraging behaviour induced by sublethal pesticide exposure. Functional Ecology, 2014; DOI: 10.1111/1365-2435.12292
----------------------------------------

सूक्ष्मजीवांची विविधता प्रदूषकांच्या विघटनामध्ये ठरते मोलाची

मातीतील सूक्ष्मजीवांची विविधता प्रदूषकांच्या विघटनामध्ये ठरते मोलाची

मातीतील सूक्ष्मजीवांच्या विविधतेमध्ये पाच टक्क्यांनी घट झाल्यास पर्यावरणातील विषारी घटकांच्या विघटणाच्या प्रक्रियेवर विपरीत परिणाम होत असल्याचे ऑस्ट्रेलियातील संशोधनात आढळले आहे.  हे संशोधन एन्व्हायर्नमेंटल मायक्रोबायोलॉजी या संशोधनपत्रिकेमध्ये प्रकाशित केले आहे.

शेतीतील माती जिवंत व सुपीक असण्यासाठी मातीतील सुक्ष्मजीव महत्त्वाची भुमिका निभावतात. अनेक वेळा सूक्ष्मजिवाच्या जैवविविधतेचा काय लाभ होतो, या विषयी अधिक माहिती नसल्याने सवंर्धनासाठी फारसे प्रयत्न केले जात नाहीत. शेतीच्या मातीमध्ये हजारो सूक्ष्म जीव आढळून येतात. त्यांचा लाभ पिकांच्या उत्पादनासाठी होत असतो. तसेच मातीमध्ये मिसळल्या जाणाऱ्या विषारी घटकांचा प्रभाव कमी करून प्रदूषण आटोक्यात ठेवण्यामध्ये या सूक्ष्म जीवांचा मोलाचा वाटा असतो. युनिव्हर्सिटी ऑफ वेस्टर्न सिडनी येथील संशोधक डॉ. ब्रजेश सिंग यांनी सांगितले,की पर्यावरणातील विषारी घटकांचे विघटन होण्याच्या प्रक्रियेमध्ये घट झाल्यास त्याचे विपरीत परिणाम एकूणच पर्यावरणावर होणार आहे.  पृष्ठभाग आणि भूजलामध्ये रासायनिक घटकांचे प्रदुषण वाढत जाणार आहे. त्यामुळे मातीतील सूक्ष्मजीवाविषयी विषारी घटकांच्या विघटनाच्या दृष्टीने अधिक माहिती मिळवली जात आहे.

मातीतील प्रदुषण वाढण्याची कारणे ः
- शेतीतील मातीमधील सूक्ष्मजीवांच्या विविधतेमध्ये घट होण्याची कारणे गुंतागुंतीची आहेत. संशोधकांच्या गटाने  दीर्घकालीन प्रदुषणामध्ये जड धातूंच्या ( कॅडमिअम, जस्त आणि तांबे) प्रमाणामध्ये औद्योगिक कारणामुळे वाढ होत असल्याचे दिसून आले.
- शेतीमध्ये सेंद्रिय खत म्हणून वापरला जाणारा टाकाऊ कचऱ्याच्या माध्यमातून मातीमध्ये विषारी घटकांचे प्रमाण वाढत आहे.  तसेच किडनाशके व तणनाशकांचा अनियंत्रित होत असलेला वापर ही विषारी घटकांचे प्रमाण वाढवत आहे.
- युरोपीय संघाने निर्धारीत केलेल्या पातळीच्या कितीतरी पट अधिक प्रमाण जड धातूंचे मातीच्या तपासणीमध्ये दिसून आले आहे. या मातीतील सूक्ष्मजीवांच्या विविधतेमध्ये मोठ्या प्रमाणात घट झाल्याचेही या अभ्यासात आढळले आहे. त्यामुळे विषारीपणा कमी करण्यामध्ये मोलाची भुमिका निभावणाऱ्या सूक्ष्मजीवांची विविधता वाढविण्यासंदर्भात प्रयत्न केले जात आहेत.


जर्नल संदर्भ ः
Brajesh K. Singh, Christopher Quince, Catriona A. Macdonald, Amit Khachane, Nadine Thomas, Waleed Abu Al-Soud, Søren J. Sørensen, Zhili He, Duncan White, Alex Sinclair, Bill Crooks, Jizhong Zhou, Colin D. Campbell. Loss of microbial diversity in soils is coincident with reductions in some specialized functions. Environmental Microbiology, 2014; DOI: 10.1111/1462-2920.12353

त्वचेवर पडलेल्या सूर्यप्रकाशाने कमी होतो रक्तदाब

त्वचेवर पडलेल्या सूर्यप्रकाशाने कमी होतो रक्तदाब

इंग्लंड येथील साऊथ्मप्टन आणि इडिनबर्ग विद्यापीठामधील संशोधकांना सूर्यप्रकाशामध्ये त्वचा राहिल्याने ह्रद्यरोग आणि पक्षाघाताचा धोका कमी होत असल्याचे दिसून आले आहे. हे संशोधन जर्नल ऑफ इन्व्हेस्टिगेटिव्ह डर्मेटोलॉजी मध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे.

सूर्यप्रकाशाच्या सानिध्यामध्ये त्वचा आल्यानंतर त्वचा आणि रक्तामधील माहितींची देवाणघेवाण करणाऱ्या नायट्रिक ऑक्साईड रेणूंच्या पातळीमध्ये बदल होतात.  या विषयी अधिक माहिती देताना संशोधक मार्टिन फिलिश्च यांनी सांगितले, की रक्तदाबाच्या नियंत्रणासाठी नायट्रिक ऑक्साईड हा घटक कार्यरत असतो. सूर्यप्रकाशामध्ये त्वचेतून कमी प्रमाणात नायट्रिक ऑक्साईड प्रवाहित होते. त्यामुळे रक्त दाब कमी होण्यास मदत होते. प्रयोगासाठी प्रति दिन वीस मिनिटे सूर्यप्रकाश आणि दिव्यांच्या साह्याने अतिनील किरणे आणि उष्णता यांच्या सानिध्यामध्ये निरोगी लोकांना बसविण्यात आले होते. त्याचे चांगले फायदे मिळत असल्याचे दिसून आले आहे.

एडिनबर्ग विद्यापीठातील डॉ. रिचर्ड वेल्लर यांनी सांगितले, की सूर्यप्रकाशाशी कमी संपर्क असलेल्या व्यक्तीमध्ये ह्रद्याशी संबंधित आजारामध्ये वाढ होत असल्याचे दिसून आले. रक्त दाब आणि ह्रद्यरोग यांच्यामध्ये एक संबंध आहे.

दुधाच्या निवळीतील पोषक प्रथिने मिळविण्यासाठी राबवणार प्रकल्प

युरोपिय संघाने घेतला पुढाकार

चीज उत्पादनातील उपपदार्थ निवळी (व्हे) पासून पोषक प्रथिने वेगळी करण्यासाठी जर्मनीतील युनिव्हर्सिटी ऑफ होहेनहेईम आणि फ्राऊनहॉपर आयजीबी या संस्थांनी प्रयत्न सुरू केले आहे. त्यांनी इलेक्ट्रोमेब्रेन या नव्या पद्धतीचा व्यावसायिक वापर करण्यासाठी व्हे टू फूड या प्रकल्पाची आखणी केली आहे.

चिज उत्पादनामध्ये व्हे किंवा निवळी हा उपपदार्थ मोठ्या प्रमाणात तयार होतो. एकट्या युरोपमध्ये 81 दशलक्ष टन प्रति वर्ष व्हे तयार होतो. त्यातील केवळ चाळीस टक्के व्हे वर प्रक्रिया होते. त्यापासून  विविध पदार्थांचा निर्मिती केली जाते. मात्र, तरिही वाया जाणाऱ्या व्हेचे प्रमाण 60 टक्क्यांपर्यंत आहे. ते अनेक वेळा काही प्रक्रिया न करता ते टाकून दिले जाते. थोडक्यात एवढ्या मोठ्या प्रमाणात पोषक घटक वाया जातात.
या वाया जाणाऱ्या घटकांचा खाद्यामध्ये वापर करण्याच्या दृष्टीने युरोपिय संघाच्या आर्थिक साह्याने युनिव्हर्सिटी ऑफ होहेनहेईम आणि फ्राऊनहॉपर आयजीबी या संस्थांनी व्हे टू फूड हा प्रकल्प राबविण्याचे ठरविले आहे.

व्हेमधील उच्च दर्जाची प्रथिने मिळवून त्याचा खाद्यामध्ये वापर करण्यासाठी नव्या इलेक्ट्रोमेब्रेन प्रक्रियेचा वापर केला जाणार आहे. या प्रकल्पाबाबत माहिती देताना प्रकल्पाच्या मुख्य डॉ. ऍना ल्युसिया वास्क्वेझ यांनी सांगितले, की अन्न व खाद्य उद्योगासाठी व्हेमधील प्रथिने मोलाची असून, अनेक खाद्य पदार्थामध्ये नैसर्गिक बंध घटक म्हणून वापरले जातात. त्याच प्रमाणे शिशूखाद्य आणि पोषक खाद्य निर्मितीसोबतच खेळाडूंसाठी प्रथिनयुक्त पेयांच्या निर्मितीसाठी केला जातो. या साठी व्हेपासून प्रथिने वेगळी करणे आवश्यक असते. व्हेमधील ऍण्टीथ्रोम्बोजेनिक केसिन मॅक्रोपेपटाईड प्रकारची  प्रथिने वेगळी करण्यासाठी काही मुलभूत पद्धतीचा सध्या वापर होतो. चाळणीच्या माध्यमातून एकूण प्रथिने वेगळी केली जातात. त्यातील प्रत्येक घटक वेगळे करणे शक्य होत नाही.

अशी आहे इलेक्ट्रोमेब्रेन पद्धती
 प्रथिनांचे त्यांच्या पोषकतेनुसार आणि कार्यानुसार वेगळे करण्याची आवश्यकता आहे. त्यासाठी होहेनहेईम विद्यापीठामध्ये इलेक्ट्रोमेब्रेन प्रक्रिया विकसित केली आहे. या पद्धतीमध्ये दाबाखाली व विद्यूत क्षेत्रामध्ये गाळण प्रक्रिया केली जाते. त्यामुले प्रथिने त्यांच्या आकारानुसार आणि त्यांच्यावर असलेल्या विद्यूत भारानुसार वेगळी केली जातात. त्यामुळे व्हेपासून अधिक प्रथिनांचे उत्पादन मिळते. तसेच दरवेळी गाळण यंत्रणासाठी साफ करण्याची गरज राहत नाही. त्यामुळे साफसफाईसाठी होणारा पाण्याचा अपव्यय कमी होतो.  या पद्धतीच्या प्राथमिक चाचण्यामध्ये व्हेपासून ए लॅक्टलब्युमिन आणि बी लेक्टोग्लोब्युलिन प्रकारची प्रथिने वेगळी करणे शक्य झाले आहे.

खाजगी कंपन्याच्या सहकार्याने उभारणार स्वयंचलित प्रकल्प
इलेक्ट्रोमेब्रेन ही प्रक्रिया व्यावसायिक दृष्ट्या वापरण्यासाठी अधिक वेगवान आणि स्वच्छतेच्या दृष्टीने अधिक सुरक्षित करण्यासाठी संशोधक या प्रकल्पामध्ये संशोधन करणार आहेत. त्यासाठी स्वयंचलित प्रक्रिया पद्धतीचा पथदर्श प्रकल्प रोविता आणि श्वार्व्झल्डमिल्च या खाजगी कंपन्यांच्या सहकार्याने उभारण्यात येणार आहे. स्वयंचलित प्रकल्पामुळे प्रथिनांचे उत्पादन वाढण्यासोबतच ऊर्जा वापर व निर्मिती खर्चात बचत होणार आहे.

नत्रयुक्त खतांच्या व्यवस्थापनाचे मिरचीवर झाले प्रयोग

नत्रयुक्त खतांच्या व्यवस्थापनाचे मिरचीवर झाले प्रयोग

नत्राच्या कार्यक्षम वापर करण्यासाठी अमेरिकेतील संशोधकांनी मिरची पिकामध्ये प्रयोग केले आहेत. सून, 56.2 मिलिग्रॅम प्रति लिटर या तीव्रतेच्या नत्र द्रावणाचे मिरची पिकामध्ये पुर्ण शोषण होत असून उत्पादन व त्याचा दर्जा यावर कोणताही विपरीत परिणाम होत नाही. त्यामुळे या पेक्षा अधिक प्रमाणात वापरलेले नत्र हे जलस्रोतांच्या प्रदूषणाचे कारण ठरू शकते. या अभ्यासाचे निष्कर्ष हॉर्ट सायन्स मध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहेत.

वर्षभर फळे आणि भाज्यांची मागणी राहत असल्याने शेतकरीही त्याचे वर्षभर उत्पादन घेतात. अधिक उत्पादन मिळविण्यासाठी पारंपरिक पद्धतीमध्ये खतांच्या वापरासह अनेक बदल होत गेले आहेत. मात्र, त्यामुळे पर्यावरणावर अनेक विपरीत परिणाम दिसून येत आहेत. त्यामुळे पिकामध्ये नत्राचा कार्यक्षम वापर होण्याची आवश्यकता वाढत आहे. नेगेव्ह येथील गिलट संशोधन केद्रातील संशोधक हगाई यासौर यांनी हरितगृहातील मिरचीच्या (Capsicum annum L.) दोन जातींच्या लागवडीमध्ये नत्राच्या चार तीव्रतेच्या द्रावणांचा वापर करून अभ्यास केला. हरितगृहामध्ये लागवड असलेल्या बेल पेपर या मिरचीमध्ये नत्रांचा उत्पादन आणि दर्जा यांच्यावर कोणताही विपरीत परिणाम न होता पर्यावरणावरील विपरीत परिणामांना टाळण्याचे प्रयत्न केले जात आहेत.

संशोधक हगाई यासौर यांनी सांगितले, की एकूण सोळा अन्नद्रव्यातील नत्र हे महत्त्वाचे आणि सर्वाधिक वापरले जाणारे अन्नद्रव्य आहे. पिकाच्या वाढीसाठी प्रथिने क्लोराप्लास्टमधील नत्र हा आवश्यक घटक आहे. मात्र, त्यांचा असंतुलित वापर झाल्याने परिसरातील पाण्याचे स्रोत प्रदुषित होत असल्याचे दिसून आले आहे.  नत्राच्या कमतरतेविषयी अधिक अभ्यास झाला असून त्या प्रमाणात अधिक नत्रामुळे होणाऱ्या परिणामांचा अभ्यास फारसा झालेला नाही. मिरचीतील  नत्राच्या वापराची कार्यक्षमता वाढविण्यासाठी प्रयोग करण्यात आले.

असे झाले प्रयोग ः

1. -  जगामध्ये इस्राईल, स्पेन, दक्षिण युरोप आणि उत्तर आफ्रिका या भागामध्ये वर्षभर उत्पादन घेण्यासाठी हरितगृहे आणि शेडनेटचा वापर केला जात आहे. या ठिकाणी लागवड असलेल्या व वाढीच्या पद्धती वेगळ्या असलेल्या दोन मिरची जाती निवडल्या.
2. - त्यामध्ये ठिबक सिंचनद्वारे चार तीव्रतेच्या नत्र द्रावणांचा वापर करून त्यांनी फळांचा भौतिक आकार, फळांचे उत्पादन, रासायनिक दर्जा विशेषतः शर्करेचे व आम्लतेचे प्रमाण यांचे मोजमाप केले.
3. - नत्राचे प्रमाण 56 मिलीग्रॅम प्रति लिटर असलेल्या प्रमाणामध्ये मिरचीचे अधिक उत्पादन मिळाले. त्या पेक्षा अधिक तीव्रतेच्या द्रावणांचा वापर केल्यानंतर उर्वरीत प्रमाण हे पर्यावरणामध्ये गेले..56.2 मिलीग्रॅम प्रति लिटर तीव्रतेचे द्रावणांचा पिकांने पुरेपूर वापर केल्याचे दिसून आले. तसेच फळांच्या दर्जावरही कोणताही विपरीत परिणाम दिसून आला नाही.
4. - नत्रांच्या या चारही प्रमाणाच्या वापरामुळे या घटकासह पोषक अशा बीटा कॅरोटीन आणि लायकोपीनच्या प्रमाणामध्ये कोणतीही घट आढळली नाही.

------------------------------------------------
जर्नल संदर्भ :
Hagai Yasuor, Alon Ben-Gal And Uri Yermiyahu. Nitrogen Management of Greenhouse Pepper Production: Agronomic, Nutritional, and Environmental Implications. HortScience, October 2013

औषधी वनस्पतीच्या लागवडीत होतेय वाढ

केनियात औषधी वनस्पतीच्या लागवडीत होतेय वाढ

मूल्यवर्धनाच्या साखळीचा विस्तारही वाढतोय

केनियामध्ये औषधी वनस्पतींच्या व्यापार व मागणीत सातत्याने वाढ होत असल्याने, जंगली वनस्पती उत्पादनाप्रमाणेच शेतीमध्ये औषधी वनस्पतींची लागवड वाढत आहे. औषधी वनस्पतीच्या व्यापारामुळे लागवडीसह योग्य त्या पॅकिंग व लेबलिंग पद्धतीचा वापरही ग्रामीण भागामध्ये होऊ लागल्याचे केनियामध्ये झालेल्या अभ्यासात दिसून आले आहे. या प्रक्रियेत अल्पभूधारक शेतकऱ्यांच्या आर्थिक उत्पन्नामध्ये भर पडत आहे.

विविध विकसनशील देशाप्रमाणेच केनियामध्ये पारंपरिक औषधांचा वापर मोठ्या प्रमाणात होतो. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या अंदाजानुसार, सुमारे 80 टक्के आफ्रिकी लोक हे पारंपरिक औषधावर अवलंबून असतात. त्याचप्रमाणे पाश्चात्य देशामध्ये नैसर्गिक औषधांच्या वापरामध्येही वाढ होत आहे. त्याचा परिणाम औषधांची मागणी वाढण्यामध्ये झाला आहे. व्यापार आणि मागणी वाढल्याने औषधी वनस्पतींची शेतीमध्ये लागवड करण्याचे प्रमाणही वाढले असून, त्यातून चांगल्या दर्जाचे पॅकेजिंग, स्वच्छता यांचाही वापर वाढला आहे. आतापर्यंत जंगलातून उपलब्ध होणाऱ्या औषधींचा वापर विविध प्रकारच्या सौदर्य प्रसाधनांमध्ये होऊ लागला आहे. केनियामध्ये या साऱ्या प्रक्रियेचा जागतिक कृषीवन संस्थेच्या वतीने अभ्यास करण्यात आला. त्याबाबत माहिती देताना अभ्यासाच्या मुख्य संशोधिका जोनाथन मुरियुकी यांनी सांगितले, की औषधी वनोपजाच्या विक्रीमध्ये सातत्याने वाढ होत असून, ग्राहकांकडून अधिक चांगल्या दर्जाच्या पॅकेजिंगची मागणी होत आहे. त्यामुळे वनस्पती मिळवणारे, पिकवणारे, गोळा करणारे, त्यावर प्रक्रिया व निर्मिती करणारी एक मूल्यवर्धित साखळी तयार झाली आहे. त्यामध्ये निर्यातदारांचाही समावेश आहे. या अभ्यासाचे निष्कर्ष फॉरेस्ट ट्रिज ऍण्ड लाइव्हलीहूड या संशोधनपत्रिकेमध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहेत.

अभ्यासातील निष्कर्ष ः

विक्रीच्या साखळीच्या प्रत्येक टप्प्यांचा अभ्यास करण्यात आला. लागवड आणि विक्रीच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना अधिक फायदा मिळण्यास मदत झाली आहे.

-  69 टक्के व्यापारी अद्यापही जंगली झाडापासून उपलब्ध होणाऱ्या उत्पादनाची मागणी करत आहेत. जंगली उत्पादनामध्ये शेतात उत्पादीत मालापेक्षा अधिक प्रमाणात औषधी गुणधर्म असल्याचे त्यांचे मत आहे. साधारणतः जंगली वनस्पती या अत्यंत सुपीक अशा जमिनीमध्ये वाढत असल्याचा हा परिणाम मानला जातो.  तसेच त्यामध्ये फारसा मानवी हस्तक्षेप होत नाही. 

- 49 टक्के व्यापारी औषधी वनस्पती शेतकऱ्यांकडून खरेदी करतात. जे व्यापारी शेतीमध्ये उत्पादीत मालाची मागणी करतात. त्यांच्या मते, जंगलातून आवश्यक त्या प्रमाणात औषधी उत्पादनाची पुर्तता होत नाही. तसेच जंगलाच्या रक्षणासाठी असलेल्या अनेक नियमांचा अडसर येतो. त्याऐवजी प्रत्यक्ष शेतीमध्ये ही उत्पादने घेतल्याने एकाच वेळी अधिक प्रमाणात औषधी कच्च्यामालाची उपलब्धता होते. त्यातून व्यापारामध्येही वृद्धी होत आहे. तरीही व्यापारी आणि शेतकरी यांच्यामध्ये योग्य त्या पद्धतीने मूल्यवर्धित साखळी निर्माण करण्याची आवश्यकता आहे. तसेच या प्रक्रियेमध्ये महिलांना अधिक संधी देण्याची गरज असल्याचे मत अभ्यासामध्ये व्यक्त करण्यात आले आहे.

- पारंपरिक पिकांच्या तुलनेत पर्याय म्हणून औषधी वनस्पती पिकाची लागवड वाढण्याची गरज आहे.

जर्नल संदर्भ ः
    Jonathan Muriuki, Steven Franzel, Jeremias Mowo, Peris Kariuki, Ramni Jamnadass. Formalisation of local herbal product markets has potential to stimulate cultivation of medicinal plants by smallholder farmers in Kenya. Forests, Trees and Livelihoods, 2012; 21 (2): 114 DOI: 10.1080/14728028.2012.721959

कुजवण प्रक्रियेसाठी हवामानापेक्षा वाळवी, बुरशी ठरल्या सरस

लाकडाच्या कुजण्याच्या प्रक्रियेवर हवामानापेक्षा वाळवी आणि बुरशींच्या संख्येचा अधिक प्रभाव पडत असल्याचे अमेरिकेत झालेल्या संशोधनातून पुढे आले आहे.  हे संशोधन जर्नल नेचर क्लायमेट चेंज मध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे.

आजवर लाकडाच्या कुजण्याच्या प्रक्रियेमध्ये तापमानाची भूमिका महत्त्वाची असल्याचे मानले जात होते. कुजण्याच्या प्रक्रियेतून मुक्त होणाऱ्या कार्बनच्या प्रभाव जंगलातील पर्यावरणावर होत असतो. हे कर्बवायूचे उत्सर्जन कमी करण्यासाठी जागतिक पातळीवर सातत्याने प्रयत्न केले जात आहेत. जंगलातील विविध अवशेषांच्या कुजण्याच्या प्रक्रियेवर सेंट्रल फ्लोरीडा युनिव्हर्सिटी आणि बफेलो स्टेट युनिव्हर्सिटी येथील संशोधकांनी अधिक अभ्यास केला. त्यांना लाकडाच्या कुजवण्याच्या प्रक्रियेमध्ये बुरशी आणि वाळवी या तापमानापेक्षा मुख्य भुमिका निभावत असल्याचे दिसून आले आहे.

असे झाले प्रयोग ः 

- स्थाननिहाय सरासरी कुजवण दर हा प्रामुख्याने त्या स्थानाच्या हवामानाशी जोडला गेला. मात्र, या संशोधनामध्ये त्या स्थानावरील बुरशी आणि वाळवीच्या संख्येचा प्रभाव अधिक असल्याचे स्पष्ट झाले आहे. 

- सुमारे 13 महिने 160 पाईन वृक्षाच्या लाकडावर पूर्व अमेरिकेतील पाच वन विभागामध्ये  प्रयोग करण्यात आले. कुजवण प्रक्रियेचा अभ्यास व विश्लेषण करण्यात आले. त्या बाबत माहिती देताना जीवशास्त्रज्ञ जोशुआ किंग यांनी सांगितले, की हवामानाच्या बदलाचा कुजवण्याच्या प्रक्रियेमध्ये मोलाचा वाटा असल्याचे मानले जात होते. मात्र, छोट्या किटकांनी आणि बुरशीनी कुजवण प्रक्रियेवर आपले नियंत्रण अधिक असल्याचे दाखवून दिले आहे. अर्थात, स्थाननिहाय बुरशी आणि वाळवीच्या कुजवण प्रक्रियेचा दर वेगवेगळा आढळला आहे. 
--------

सेंट्रल फ्लोरीडा विद्यापीठातील वाळवी आणि मुंग्यावरील तज्ज्ञ जोशुआ किंग.

जर्नल संदर्भ ः
    Mark A. Bradford, Robert J. Warren II, Petr Baldrian, Thomas W. Crowther, Daniel S. Maynard, Emily E. Oldfield, William R. Wieder, Stephen A. Wood, Joshua R. King. Climate fails to predict wood decomposition at regional scales. Nature Climate Change, 2014; DOI: 10.1038/nclimate2251

सोयाबीनवरील बुरशींच्या अभ्यासासाठी नवी पद्धती विकसित

बुरशीमुळे फोमोप्सीस सीड डिके (पीएसडी) या रोगाचा प्रादुर्भाव सोयाबीनसह अन्य पिकावर होतो. या सोयाबीनवरील रोगकारक बुरशींचा अभ्यास करण्यासाठी अमेरिकेतील कृषी संशोधन संस्थेमध्ये नवे तंत्र विकसित करण्यात आले आहे. त्यामुळे सोयाबीन पिकामध्ये बुरशीसाठी प्रतिकारकता निर्माण करण्याच्या प्रक्रियेला वेग मिळणार आहे. हे संशोधन जर्नल ऑफ मायक्रोबायोलॉजिकल मेथडस् या संशोधनपत्रिकेमध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे.

2012 मध्ये अमेरिकेच्या दक्षिणेतील सोळा राज्यामध्ये फोमोप्सीस सीड डिके या रोगाचा मोठा प्रादुर्भाव झाला होता. त्यामुळे उत्पादनामध्ये 2 दशलक्ष बुशेल इतकी घट झाली होती. पीएसडी हा रोग मुख्यतः फोमोप्सिस लॉन्जीकोला या बुरशीमुळे होतो. या रोगामध्ये सोयाबीन बियांच्या भौतिक दर्जावर परिणाम होतो. तसेच त्यातील प्रथिने आणि तेलाच्या दर्जावर विपरीत परिणाम होतो. या रोगाच्या नियंत्रणासाठी बुरशीनाशकांचा वापर, रोगाचा यजमान नसलेल्या पिकांटी फेरपालट आणि खोलवर मशागतीसाठी धोरणांचा अवलंब प्रामुख्याने केला जातो. या रोगासाठी प्रतिकारक जाती विकसित करणे हीच अधिक कार्यक्षम पद्धती असू शकते, असे मिसिसिपी येथील कृषी संशोधन संस्थेच्या क्रॉप जेनेटिक्स रिसर्च युनिट येथील वनस्पती विकृती शास्त्रज्ञ शुक्क्षीयान ली यांनी सांगितले.

मातीतील जिवाणू वापरला निरीक्षण प्रक्रियेसाठी...

वनस्पती विकृती शास्त्रज्ञ शुक्क्षीयान ली फ्लुरोसन्स मायक्रोस्कोपच्या साह्याने फोमोप्सिस लॉन्जीकोला या सुक्ष्मजीवाचे निरीक्षण करत असताना. (स्रोत ः क्रॉप जेनेटिक रिसर्च युनिट)

- फोमोप्सिस प्रतिरोध प्रकल्पांतर्गत ली यांनी बुरशी पेशीय पातळीवर कशा प्रकारे हानी पोचवते, याचा अभ्यास केला. त्यामध्ये मातीतील जिवाणूंची एक जात ऍग्रोबॅक्टेरिअम ट्युमेपेसियनचाही समावेश होता. ही जात सामान्यपणे जनुकिय अभियांत्रिकी प्रक्रियेसाठी व नव्या जाती विकसित करण्यासाठी वापरली जाते.

- या जिवाणूंच्या जनुकांचा प्रतिजैविक मार्कर म्हणून आणि हिरव्या चमकदार प्रथिनाचा (GFP)बुरशीच्या पेशी केंद्रकामध्ये वापर केला. त्यामुळे नवी पी. लॉन्जिकोला प्रजाती प्रथिने निर्मिती आणि हिरव्या चमकदार प्रकाश निळ्या ते अतिनील दरम्यानच्या प्रकाशामध्ये करू लागल्या. त्याचा उपयोग संवेदनशील आणि प्रतिकारक जातीच्या सोयाबीनच्या बियामध्ये होणाऱ्या रोग प्रादुर्भावाच्या प्रक्रियेच्या अभ्यासासाठी केला.

- या प्रक्रियेमुळे पीएसडी रोगाच्या प्रतिकारकतेच्या मुळ स्रोतांची ओळख पटविणे शक्य होईल. तसेच प्रत्यक्ष शेतावर रोगांच्या लक्षणांसाठी कराव्या लागणाऱ्या रोग चाळणी प्रक्रिया करायची गरज राहणार नाही. ही पारंपरिक पद्धती अत्यंत वेळखाऊ आहे.

शेतीला बसणार पाल्मर ऍमरंथ तणाचा फटका

पाल्मर ऍमरंथ (Amaranthus palmeri) हे तण सोनारण वाळवंट आणि नैर्ऋत्य अमेरिकेतील स्थानिक वनस्पती आहे. ती पिकामध्ये अधिक स्पर्धा करते.

अमेरिकी शेतीला बसणार पाल्मर ऍमरंथ तणाचा फटका

तण खाई धन ही म्हण मराठीमध्ये रूढ आहे, त्यावर आता इल्लिनॉईज विद्यापीठातील संशोधकांनी शिक्कामोर्तब केले आहे. अमेरिकेतील कपाशीमध्ये आढळणाऱ्या पाल्मर ऍमरंथ या तणामुळे शेतीउद्योगाला मोठा फटका बसणार असल्याचा अहवाल त्यांनी नुकताच प्रकाशित केला आहे.

पाल्मर ऍमरंथ (Amaranthus palmeri) हे तण अत्यंत वेगाने व पिकांच्या वाढीच्या सर्व हंगामामध्ये वाढते. तसेच त्यापासून मोठ्या प्रमाणात बिया तयार होतात. त्यामुळे हे तण वेगाने पसरते. दुष्काळ आणि उष्णतेला हे तण सहनशील आहे. त्याचप्रमाणे अनेक तणनाशकांनाही प्रतिकारकता विकसित होत असल्याचे अहवालात समोर आले आहे. या तणाचे नियंत्रण करण्यासाठी बिया येण्यापूर्वीच्या अवस्थेमध्ये काढणे किंवा चार इंचापेक्षा कमी उंचीचे असताना तणनाशकांचा वापर करणे हे दोनच उपाय राहतात. एकदा चार इंचापेक्षा वाढली, की तणनाशकांचा परिणामकारकता कमी होत जाते.

अहवालातील महत्त्वाचे...

 

- अमेरिकेतील (विशेषतः जॉर्जिया) कपाशी उत्पादनामध्ये या तणांचा प्रादुर्भाव अधिक आहे. अनेक शेतकऱ्यांमध्ये या तणाच्या धोक्याची कल्पना असल्याचे दिसत नसल्याचे संशोधक ऍरॉन हॅगर यांनी सांगितले. 

- जॉर्जियामध्ये तणाच्या नियंत्रणासाठी होत असलेल्या साधारणपणे प्रति एकर 25 डॉलर खर्चामध्ये या तणामुळे 2010 पासून सुमारे 60 ते 100 डॉलर प्रति एकरपर्यंत वाढ झाली. त्यामुळे या राज्यामध्ये एक दशलक्ष एकर कपाशी क्षेत्रातून माणसांच्या साह्याने पाल्मर ऍमरंथ काढणीसाठी किमान 11 दशलक्ष डॉलर इतका खर्च झाला. हा नेहमीच्या खर्चापेक्षा कितीतरी अधिक होता.

- अमेरिकी कृषी विभागातील संशोधक ऍडम डेव्हीस यांनी नुकत्याच मांडलेल्या अहवालानुसार, पाल्मर ऍमरंथ या तणामुळे सोयाबीनच्या उत्पादनामध्ये 78 टक्के आणि मक्याच्या उत्पादनामध्ये 91 टक्के घट होऊ शकते. काही ठिकाणी तर सोयाबीनच्या पिकापेक्षा या तणाची वाढ अधिक झाल्याने सोयाबीन पीक शेतात दिसून येत नाही.

- इल्लिनॉईज प्रांतातील अर्ध्यापेक्षा अधिक भागामध्ये या तणाने ग्लायफोसेट या सामान्यपणे वापरल्या जाणाऱ्या तणनाशकांसाठी प्रतिकारकता विकसित केल्याचे दिसून आले.
------------------------

आता रेशीम किडेच देणार रंगीत कोष

आता रेशीम किडेच देणार रंगीत कोष

पुणे आणि म्हैसूर येथील संशोधकांचे संशोधन

 सुमारे पाच हजार वर्षापूर्वी पासून रेशीम किड्यांची पैदास, त्यातून  पांढऱ्या चमकदार रंगाचे रेशीम धागे आणि त्यापासून रेशमी वस्त्रांची निर्मिती केली जाते. त्यावर रंग देण्यासाठी कृत्रिम रंगाचा वापर केला जातो. या प्रक्रियेमध्ये  अनेक विषारी धातूंचा समावेश होतो. तो टाळण्यासाठी भारतीय संशोधकांनी रेशीम किड्यांना रंगवलेल्या पाने खाऊ घालून, त्यापासून नैसर्गिकरीत्या रंगीत रेशीम मिळवण्याची पद्धती विकसित केली आहे. या संशोधनाचे निष्कर्ष जर्नल एसीएस सस्टेनेबल केमिस्ट्री ऍण्ड इंजिनियरींग मध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहेत.
पुणे येथील राष्ट्रिय रासायनिक प्रयोगशाळेतील संशोधक अनुया निसळ, हसन मोहम्मद,सुयना पन्नेरी, सयाम सेन गुप्ता, आशिष लेले, मुग्धा गाडगीळ, हरिष खंडेलवाल, स्नेहल मोरे, आर. सीता लक्ष्मण आणि म्हैसूर येथील केंद्रिय रेशीम संशोधन आणि प्रशिक्षण संस्थेतील संशोधक कनिका त्रिवेदी , रमेश मनचला, निर्मल कुमार यांनी एकत्रित रीत्या हे संशोधन केले आहे.
-------------------
सध्या रेशीम धाग्यांना रंगविण्याची पद्धती अशी आहे...
- धागे ब्लिच करणे, धुणे आणि पिळणे या प्रक्रियेसाठी मोठ्या प्रमाणात पाणी लागते.
- रंगविण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या कृत्रिम रंगामध्ये एझो डाईजचा वापर होतो. हे रंग विषारी असतात.  त्यामुळे रंगविण्याच्या उद्योगामध्ये निर्माण होणाऱ्या सांडपाण्यामध्ये विषारी घटकांचे प्रमाण प्रचंड असते. पर्यायाने परिसरातील जल स्रोतांच्या प्रदुषणामध्ये वाढ होते. ते पिण्यायोग्य राहत नाही.
- काही ठिकाणी या सांडपाण्यावर प्रक्रिया करून विषारी धातूंचे प्रमाण कमी करण्याचा प्रयत्न केला जातो. मात्र, ते पुर्णांशाने शक्य होत नाही.
--------------------------

अशी आहे नवी पद्धती
- संशोधकांनी रेशीम किड्यांना रंग दिलेली पाने खाऊ घातली. त्यामुळे रेशीम किड्यांच्या शरीरात रंगांनी शिरकाव केला. त्यापासून कोष तयार होताना कोष पांढऱ्या रंगाऐवजी पानांच्या रंगाचे झाले.
- या आधी सिंगापूर व म्हैसूर येथे एकाच रंगाचे प्रयोग रेशीम किड्यावर करण्यात आले होते. हा रंग वस्त्रोद्योगामध्ये मोठ्या प्रमाणातील उत्पादनासाठी महागडा ठरतो.
- त्यानंतर एनसीएल आणि म्हैसूर येथील संशोधकांनी प्रथमच कमी खर्चाच्या (ऍझो डाईज) आणि अर्ध्यापेक्षा अधिक वस्त्रोद्योगामध्ये सर्वसामान्यपणे वापरल्या जाणाऱ्या रंगावर प्रयोग केले आहेत.
---
असे झाले प्रयोग ः
- तुतीच्या पानांवर रंग फवारून किंवा रंगामध्ये बुडवून त्यांचा वापर रेशीम अळ्यांच्या (Bombyx mori) खाद्यासाठी करण्यात आला.
- चमकदार पिवळा, गडद लाल, पिवळसर भगव्या रंगाचे दोन प्रकार, काळा, लाल, सुडान या सारख्या सात रंगाचे प्रयोग केले. त्यांना डी1 ते डी 7 अशी नावे दिली.

सुधारीत खाद्य बनविण्याची पद्धती ः

- रेशीम किड्यांच्या अळीला पाचव्या अवस्थेमध्ये ताज्या तुतीची पाने देण्यात आली.  चौथ्या आणि पाचव्या दिवशी अळीला सुधारीत खाद्य देण्यात आले. सुधारीत खाद्य तयार करण्यासाठी पाने रंग विरघळलेल्या पाण्यामध्ये बुडवली किंवा त्याची फवारणी केली. रंगाच्या द्रावणाचे चित्र एस1 मध्ये दाखवलेले आहे. ही ओली पाने हवेमध्ये वाळवून रेशीम किड्याना खाऊ घातली. काही रेशीम किड्यांना व्यावसायिक रीतीने उपलब्ध तुती भुकटीचा खाद्य म्हणून वापर केला. या भुकटीमध्ये द्रावणाच्या प्रमाणात रंग मिसळण्यात आले. या दोन्ही पद्धतीचे कोषांच्या रंगाच्या परिणामाचे निष्कर्ष समान आले.
- या सुधारीत रंगाच्या खाद्यामुळे रेशीम किड्यांच्या वाढीमध्ये कोणताही फरक दिसून आला नाही.


- वरील सातपैकी डी 4, डी 5, डी 6 हे तीन रंग (डाय) अळ्यांच्या शरीरामध्ये जमा होत असल्याचे दिसून आले आहेत. त्यामागील कारणांचा अभ्यास केला गेला. पाण्यामध्ये विरघळणाऱ्या व पाण्याला दूर ठेवण्याच्या गुणधर्मांचा योग्य समन्वय असलेल्या रंगाचा या पद्धतीमध्ये वापर करणे शक्य असल्याचे दिसून आले.
------------------
आलेख ः कोष, सेरिसीन आणि फिब्रॉइन या तीनही घटकातील रंगाचे प्रमाण

- रंगाचे प्रमाण ( मायक्रोग्रॅम) भागिले कोष (मिलिग्रॅम)
- रासायनिक गुणधर्म आणि पाण्यात विरघळण्याची क्षमता (पार्टिशन कोइफिशंट)
- आलेखात काळ्या रंगामध्ये कोष, हिरव्या रंगामध्ये फिब्रोसीन आणि लाल रंगामध्ये सेरीसीन दिसत आहेत
- कोषातील रेशीम धाग्यात सिब्रॉइन आणि फिब्रॉइन हे दोन घटक असतात. सिब्रॉइनपासून बाह्य संरक्षण कवच तयार होते, तर फिब्रॉइन हे मुख्यतः प्रथिनांच्या स्वरुपात असते.
------------------
छायाचित्र 1 ः

अ. (Bombyx mori) या रेशीम अळ्यांची वाढ डी5 या रंगाने फवारलेल्या तुतीच्या पानावर केली.
ब. चंद्रिकेवर कोष निर्मितीसाठी कार्यरत अळ्या.
क. रंगीत कोष
ड. रंगीत कोषापासून मिळवलेल्या रेशीम धागे.
-------------------
छायाचित्र 2ः
 रेशीम किड्यांच्या शरीरातील रंगाचे प्रमाण मोजण्यासाठी त्यांचे शरीर विच्छेदन केले असता खालील बाबी दिसून आल्या.

ए. साधी तुतीची पाने खाऊ घातलेल्या रेशीम किड्याचा अंतर्भाग हा पांढरा किंवा रंगहिन होता. तसेच डी1 ते डी3 या रंगाच्या पानांचा खाद्यात समावेश असलेल्या रेशीम किड्यांचा अंतर्भागही रंगहिन किंवा पांढरा राहिला.
बी. ते डी. ः डी4 ते डी6 रंगाचे खाद्य दिलेल्या रेशीम किड्याचा अंतर्भाग.
- डी5 ( मॉर्डंट ब्लॅक) रंगाचा परिणाम हा डी4 ( ऍसीड ऑरेंड2) आणि डी6 ( डायरेक्ट ऍसीड फास्ट रेड) या दोन रंगापेक्षा कमी असल्याचे दिसून आले.
- कोणते रंग रेशीम किड्यामध्ये ग्राह्य होऊन, त्याचे रुपांतर कोषामध्ये होते, या विषयी अधिक अभ्यास करण्याची आवश्यकता यामुळे निर्माण झाली आहे.
---------------------
निष्कर्ष ः
- या पद्धतीने रंगीत कोष निर्मितीसाठी डाय किंवा रंगांमध्ये पाण्यात विरघळण्याचे (हायड्रोफिलॅसिटी) आणि पाण्याला दूर ठेवण्याच्या गुणधर्मांचा (हायड्रोफोबिसिटी ) योग्य समन्वय असणे गरजेचे आहे. पाण्यात अधिक विरघळणाऱ्या (डी1 ते डी3 ) किंवा पाण्याला अधिक दूर ठेवणाऱ्या रंगाचा (डी5 व डी7) वापर केल्यानंतर   कोषामध्ये रंग उतरले नाहीत.
- योग्य समन्वय असलेल्या डी4 आणि डी6 या रंगाच्या वापराने मात्र चांगले निष्कर्ष मिळाले.
- रंगाचे व कोषातील प्रथिनांमध्ये त्यांच्या शोषले जाण्याचे रासायनिक विश्लेषण केले गेले. त्यातून लिपोफिलिसिटी (म्हणजेच रंग पाण्यात विरघळतोही, व पुर्ण प्रमाणात विरघळतही नाही, अशी अवस्था) हा रंगाचा गुणधर्म कोषातील दोन प्रथिनांसह रंग उतरण्याच्या क्रियेतील महत्त्वाचा घटक ठरत असल्याचे दिसून आले.
- या संशोधनासाठी पुणे येथील सीएसआयआर- राष्ट्रीय रासायनिक प्रयोगशाळा आणि म्हैसूर येथील मध्यवर्ती रेशीम संशोधन आणि प्रशिक्षण संस्था यांनी आर्थिक साह्य दिले होते.
--------
या संशोधनाचे काय फायदे होतील
वस्त्रोद्योगामध्ये धाग्यांना रंग देण्याच्या क्रियेमध्ये अनेक विषारी धातूंनी युक्त अशा रंगाचा समावेश असतो. या नव्या पद्धतीमध्ये नैसर्गिकरीत्या रंगांचा अंतर्भाव कोषात, धाग्यात होत असल्याने पाण्याचा अपव्यय टाळणे शक्य होणार आहे. जलस्रोतांचे प्रदूषण रोखण्यासाठी ही नवी पद्धत पर्यावरणपूरक ठरू शकते.
-----------------
http://pubs.acs.org/doi/pdf/10.1021/sc400355k

उत्पादन वाढीसाठी ताणांच्या स्थितीतही नैसर्गिक यंत्रणा होते कार्यरत

उत्पादन वाढीसाठी ताणांच्या स्थितीतही नैसर्गिक यंत्रणा होते कार्यरत

ताणाच्या स्थितीतही पिकांचे उत्पादन वाढविणाऱ्या वनस्पतीतील एका नैसर्गिक यंत्रणेचा शोध अमेरिकेतील डुरहॅम विद्यापीठातील संशोधकांना लागला आहे. त्यामुळे ताणांच्या स्थितीत वाढ खुंटून पिकांच्या उत्पादनामध्ये होणारी घट रोखणे शक्य होणार असल्याचे मत संशोधकांनी व्यक्त केले आहे. हे संशोधन जर्नल डेव्हलपमेंटल सेल मध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे. तसेच या तंत्राच्या स्वामीत्व हक्क (पेटंट) साठी अर्ज करण्यात आला आहे.

हवामान बदलाच्या काळात वनस्पतींना विविध ताणांना सामोरे जावे लागते. या कालावधीमध्ये पिकांच्या उत्पादनामध्ये घट येते. काही वेळा पिकांची वाढ खुंटते. अवर्षण, मातीतील क्षारांचे अधिक प्रमाण अशा ताणाखाली वनस्पती अनेक कार्ययंत्रणांचा वेग कमी करून किंवा थांबवून तग धरण्याच्या दृष्टीने ऊर्जेची बचत करतात. त्यासाठी वनस्पतींच्या वाढीसाठी कारणीभूत ठरणाऱ्या संजीवकांच्या (जिबरेलिन) निर्मितीवर नियंत्रण आणले जाते. त्यामुळे पिकांची वाढ कमी होऊन उत्पादनामध्ये घट येते. या समस्येवर मात करण्यासाठी डुरहॅम पीक सुधारणा तंत्रज्ञान संस्थेच्या नेतृत्वाखाली नॉटिंगहॅम विद्यापीठ, रोथॅमस्टेड संशोधन आणि वारविक विद्यापीठातील संशोधकांनी संशोधन केले आहे. या संशोधनामध्ये वनस्पतीमध्ये वाढीचे जिबरेलिन या संप्रेरकाशिवाय नियंत्रण करण्याची नैसर्गिक क्षमता असल्याचे दिसून आले आहे.  विशेष म्हणजे ही क्षमता पर्यावरणातील ताणांच्या कालावधीमध्येही कार्यरत असते. या प्रक्रियेसाठी वनस्पती एक सुधारीत प्रथिन ( त्याला संशोधकांनी सुमो SUMO हे नाव दिले आहे.) तयार करते. हे प्रथिन वाढीवर नियंत्रण आणणाऱ्या प्रथिनांशी समन्वय साधून वाढीतील अडथळे दूर करण्यासाठी प्रयत्न करत असल्याचे संशोधकांचे मत आहे. त्याचा फायदा ताणांच्या स्थितीमध्येही अधिक उत्पादन मिळविण्यासाठी होऊ शकतो.

पिकामध्येही असते अशीच यंत्रणा
हे प्रयोग संशोधकांनी थेल क्रेस या प्रारुप वनस्पतीवर केले आहेत. ही वनस्पती युरोप आणि मध्य आशियामध्ये नैसर्गिकरीत्या आढळते. मात्र, अशाच प्रकारची यंत्रणा सध्याच्या पिकातील बार्ली,मका, भात आणि गहू पिकामध्येही असल्याचे संशोधकांना दिसून आले आहे.
-------------------

ताणाच्या स्थिती तयार होत असताना वनस्पतीच्या वाढीवर नियंत्रण आणणाऱ्या विशिष्ट प्रथिनांची पातळी स्थिर ठेवणारी वनस्पतीतील रेण्वीय यंत्रणा प्रयोगात आढळली आहे. ही यंत्रणा जिबरेलिन संप्रेरकासाठी कार्यरत असलेल्या यंत्रणेपेक्षा वेगळी आणि स्वतंत्रपणे कार्यरत असते. या यंत्रणेचा वापर ताणाच्या स्थितीतही वनस्पतीच्या वाढीसाठी होऊ शकतो. हे शेतकऱ्यांसाठी उत्पादनवाढीच्या दृष्टीने फायद्याचे ठरणार आहे.  

- डॉ. अरी सदानंदोम, सहयोगी संचालक, डुरहॅम पीक सुधारणा तंत्र संस्था, डुरहॅम विद्यापीठ. 

जर्नल संदर्भ ः
Lucio Conti, Stuart Nelis, Cunjin Zhang, Ailidh Woodcock, Ranjan Swarup, Massimo Galbiati, Chiara Tonelli, Richard Napier, Peter Hedden, Malcolm Bennett et al. Small Ubiquitin-like Modifier Protein SUMO Enables Plants to Control Growth Independently of the Phytohormone Gibberellin. Developmental Cell, January 2014 DOI: 10.1016/j.devcel.2013.12.004