डॉल्फिनची सामाजिक स्मरणशक्ती असते जीवनभराची
वीस वर्षापेक्षा अधिक काल लक्षात ठेवतात सहकाऱ्यांचा आवाज
माणसाशिवाय अन्य कोणत्याही प्राण्यापेक्षा सर्वाधिक सामाजिक स्मरणशक्ती ही डॉल्फिन माशांमध्ये असल्याचे अमेरिकेमध्ये झालेल्या अभ्यासामध्ये दिसून आले आहे. शिकागो विद्यापीठातील जॅसोन ब्रुक यांनी ब्रुकफिल्ड प्राणीसंग्रहालयातील डॉल्फिन माशांवर संशोधन केले आहे. या डॉल्फिन माशांनी वीस वर्षापूर्वी ऐकलेल्या आपल्या जुन्या तलावातील अन्य डॉल्फिन सहचऱ्याचा आवाजही ओळखला आहे. ही स्मरणशक्ती चिंपाझी, हत्ती यासारख्या अन्य प्राण्यांपेक्षा कितीतरी अधिक असल्याचे दिसून आले आहे. हे संशोधन प्रोसिंडिंग्ज ऑफ दी रॉयल सोयाटी लंडन बी मध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे.
माणसामध्ये एकमेकांचे चेहरे ओळखण्याची पद्धतीपेक्षाही डॉल्फिन अधिक काळासाठी सामाजिक ओळख पटवण्याची पद्धती अनोखी आहे. अर्थात मानवी चेहऱ्यामध्ये वयोपरत्वे मोठे बदल होत असल्याने ओळखणे अवघड होत जाते. मात्र त्या तुलनेत डॉल्फिनच्या शिट्टीमध्ये फारसा फरक पडत नाही. या संशोधनाबाबत माहिती देताना जॅसोन ब्रुक यांनी सांगितले, की माणसामध्ये ज्या प्रमाणे सामाजिक स्मरणशक्ती अधिक तीव्र असते, त्या प्रमाणे अन्य प्राण्यातील सामाजिक स्मरणशक्तीसंदर्भात तुलनात्मक अभ्यास करण्यात आला. त्यासाठी शिकागो विद्यापीठामध्ये तुलनात्मक मानवी विकास या विषयावर प्रकल्प राबवला जात आहे.
असा करण्यात आला अभ्यास
- सहा वेगवेगळ्या ठिकाणी असलेल्या 53 विविध बॉटलनेक डॉल्फिनच्या स्मरणशक्तीचा ब्रुक यांनी अभ्यास केला आहे. या सहा ठिकाणी असलेल्या डॉल्फिन पैदास केंद्रातून डॉल्फिन जन्मलेले व आता विविध ठिकाणी ठेवण्यात आलेल्या माशांची माहिती गोळा करण्यात आली. असा अभ्यास प्रत्यक्ष समुद्रामध्ये करणे अशक्य असल्याचे ब्रुक यांनी सांगितले.
-
गेल्या काही वर्षामध्ये झालेल्या अभ्यासामध्ये प्रत्येक डॉल्फिन आपली ओलख असलेली शिट्टी विकसित करत असल्याचे दिसून आले आहे. स्कॉटलंड येथील सेंट ऍण्ड्रूज विद्यापीठातील संशोधक विन्सेन्ट जॅनिक आणि स्टिफनी एल. किंग यांनी नोंदवल्या प्रमाणे , जंगली बॉटलनेक डॉल्फिन ही ओळख असलेली शिट्टी वाजवायला शिकतात. एकमेकांच्या शिट्टीला प्रतिसाद द्यायलाही शिकतात.
- ब्रुक यांनी या शिट्टीच्या ध्वनीमुद्रणाची प्रती गोळा केल्या. त्यांचा वापर आज एकत्र नसलेल्या माशांसमोर वाजवल्या. हा आवाजाला डॉल्फिन मासे कसा प्रतिसाद देतात, याचा अभ्यास केला.
- ज्या माशांशी कोणताही संपर्क आलेला नाही, अशा माशांच्या शिट्टीला डॉल्फिन मासे कोणताही प्रतिसाद देत नाहीत. मात्र, त्यांच्या संपर्कात असलेल्या माशांची शिट्टी ऐकताच त्या आवाजाकडे त्वरीत पोहत आले. संपर्काचा कालावधी हा अगदी वीस वर्षाइतकाही आढळून आला आहे.
- वय, लिंग या घटकांचा प्रतिसादावरील परिणामाचा अभ्यास करण्यात आला.
----------
ओळख जीवनभराची...
ब्रुकफिल्ड प्राणी संग्रहालयातील ऍली या मादी डॉल्फिनच्या शिट्टींचे ध्वनिमुद्रण बर्मुडा येथील बेली या मादी डॉल्फिनच्या समोर वाजविण्यात आला. या दोन्ही माद्या ऍली दोन वर्षे वयाची आणि बेली चार वर्षे वयाची असताना काही काळ एकत्र होत्या. त्यानंतर 20 वर्षे आणि सहा महिने त्यांच्यामध्ये कोणताही संपर्क नव्हता. तरीही बेलींने ऍलीचे ओळख असलेली शिट्टी सहजतेने ओळखली.
- समुद्रामध्ये राहत असलेल्या बॉटलनेक डॉल्फिनचे सरासरी वय हे वीस वर्षाचे आहे. जास्तीत जास्त 45 वर्षापर्यंत हे मासे जगू शकतात.
- थोडक्यात या माशांची सामाजिक स्मरणशक्ती ही जीवनभरासाठी असल्याचे मानण्यास हरकत नाही.
----------------
अधिक अभ्यासाला आहे वाव
- इतक्या प्रदीर्घ सामाजिक स्मरणशक्ती डॉल्फिनला का आवश्यक असते, या मागील कारणांचा विचार केला असता आकाराने मोठ्या असलेल्या समुद्रामध्ये एक गट दुसऱ्या गटाच्या संपर्कात सातत्याने येतात. त्यांच्यातील संबंधाची ओळख त्वरीत पटण्याची आवश्यकता माशांना अधिक भासत असावी, असा एक अंदाज आहे. तरी प्रत्यक्ष कारणांचा शोध घेण्याची आवश्यकता आहे.
- या आवाजातून डॉल्फिनच्या मेंदूमध्ये त्यांची प्रतिमा तयार होते का, याचाही अभ्यास करता येऊ शकतो.
- अन्य प्राण्यामध्ये हत्ती आपल्या आईला 20 वर्षानंतरही ओळखत असल्याचे मानले जात होते. मात्र, कुळाशी संबंधित नसलेल्या अन्य हत्तीचा आवाज इतक्या दीर्घकाळ ते ओळखू शकत नसल्याचे दिसून आले. अर्थात त्यासाठी अधिक विस्तृत अभ्यास करण्याची आवश्यकता असल्याचे ब्रुक यांनी स्पष्ट केले.
वीस वर्षापेक्षा अधिक काल लक्षात ठेवतात सहकाऱ्यांचा आवाज
माणसाशिवाय अन्य कोणत्याही प्राण्यापेक्षा सर्वाधिक सामाजिक स्मरणशक्ती ही डॉल्फिन माशांमध्ये असल्याचे अमेरिकेमध्ये झालेल्या अभ्यासामध्ये दिसून आले आहे. शिकागो विद्यापीठातील जॅसोन ब्रुक यांनी ब्रुकफिल्ड प्राणीसंग्रहालयातील डॉल्फिन माशांवर संशोधन केले आहे. या डॉल्फिन माशांनी वीस वर्षापूर्वी ऐकलेल्या आपल्या जुन्या तलावातील अन्य डॉल्फिन सहचऱ्याचा आवाजही ओळखला आहे. ही स्मरणशक्ती चिंपाझी, हत्ती यासारख्या अन्य प्राण्यांपेक्षा कितीतरी अधिक असल्याचे दिसून आले आहे. हे संशोधन प्रोसिंडिंग्ज ऑफ दी रॉयल सोयाटी लंडन बी मध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे.
माणसामध्ये एकमेकांचे चेहरे ओळखण्याची पद्धतीपेक्षाही डॉल्फिन अधिक काळासाठी सामाजिक ओळख पटवण्याची पद्धती अनोखी आहे. अर्थात मानवी चेहऱ्यामध्ये वयोपरत्वे मोठे बदल होत असल्याने ओळखणे अवघड होत जाते. मात्र त्या तुलनेत डॉल्फिनच्या शिट्टीमध्ये फारसा फरक पडत नाही. या संशोधनाबाबत माहिती देताना जॅसोन ब्रुक यांनी सांगितले, की माणसामध्ये ज्या प्रमाणे सामाजिक स्मरणशक्ती अधिक तीव्र असते, त्या प्रमाणे अन्य प्राण्यातील सामाजिक स्मरणशक्तीसंदर्भात तुलनात्मक अभ्यास करण्यात आला. त्यासाठी शिकागो विद्यापीठामध्ये तुलनात्मक मानवी विकास या विषयावर प्रकल्प राबवला जात आहे.
असा करण्यात आला अभ्यास
- सहा वेगवेगळ्या ठिकाणी असलेल्या 53 विविध बॉटलनेक डॉल्फिनच्या स्मरणशक्तीचा ब्रुक यांनी अभ्यास केला आहे. या सहा ठिकाणी असलेल्या डॉल्फिन पैदास केंद्रातून डॉल्फिन जन्मलेले व आता विविध ठिकाणी ठेवण्यात आलेल्या माशांची माहिती गोळा करण्यात आली. असा अभ्यास प्रत्यक्ष समुद्रामध्ये करणे अशक्य असल्याचे ब्रुक यांनी सांगितले.
-
गेल्या काही वर्षामध्ये झालेल्या अभ्यासामध्ये प्रत्येक डॉल्फिन आपली ओलख असलेली शिट्टी विकसित करत असल्याचे दिसून आले आहे. स्कॉटलंड येथील सेंट ऍण्ड्रूज विद्यापीठातील संशोधक विन्सेन्ट जॅनिक आणि स्टिफनी एल. किंग यांनी नोंदवल्या प्रमाणे , जंगली बॉटलनेक डॉल्फिन ही ओळख असलेली शिट्टी वाजवायला शिकतात. एकमेकांच्या शिट्टीला प्रतिसाद द्यायलाही शिकतात.
- ब्रुक यांनी या शिट्टीच्या ध्वनीमुद्रणाची प्रती गोळा केल्या. त्यांचा वापर आज एकत्र नसलेल्या माशांसमोर वाजवल्या. हा आवाजाला डॉल्फिन मासे कसा प्रतिसाद देतात, याचा अभ्यास केला.
- ज्या माशांशी कोणताही संपर्क आलेला नाही, अशा माशांच्या शिट्टीला डॉल्फिन मासे कोणताही प्रतिसाद देत नाहीत. मात्र, त्यांच्या संपर्कात असलेल्या माशांची शिट्टी ऐकताच त्या आवाजाकडे त्वरीत पोहत आले. संपर्काचा कालावधी हा अगदी वीस वर्षाइतकाही आढळून आला आहे.
- वय, लिंग या घटकांचा प्रतिसादावरील परिणामाचा अभ्यास करण्यात आला.
----------
ओळख जीवनभराची...
ब्रुकफिल्ड प्राणी संग्रहालयातील ऍली या मादी डॉल्फिनच्या शिट्टींचे ध्वनिमुद्रण बर्मुडा येथील बेली या मादी डॉल्फिनच्या समोर वाजविण्यात आला. या दोन्ही माद्या ऍली दोन वर्षे वयाची आणि बेली चार वर्षे वयाची असताना काही काळ एकत्र होत्या. त्यानंतर 20 वर्षे आणि सहा महिने त्यांच्यामध्ये कोणताही संपर्क नव्हता. तरीही बेलींने ऍलीचे ओळख असलेली शिट्टी सहजतेने ओळखली.
- समुद्रामध्ये राहत असलेल्या बॉटलनेक डॉल्फिनचे सरासरी वय हे वीस वर्षाचे आहे. जास्तीत जास्त 45 वर्षापर्यंत हे मासे जगू शकतात.
- थोडक्यात या माशांची सामाजिक स्मरणशक्ती ही जीवनभरासाठी असल्याचे मानण्यास हरकत नाही.
----------------
अधिक अभ्यासाला आहे वाव
- इतक्या प्रदीर्घ सामाजिक स्मरणशक्ती डॉल्फिनला का आवश्यक असते, या मागील कारणांचा विचार केला असता आकाराने मोठ्या असलेल्या समुद्रामध्ये एक गट दुसऱ्या गटाच्या संपर्कात सातत्याने येतात. त्यांच्यातील संबंधाची ओळख त्वरीत पटण्याची आवश्यकता माशांना अधिक भासत असावी, असा एक अंदाज आहे. तरी प्रत्यक्ष कारणांचा शोध घेण्याची आवश्यकता आहे.
- या आवाजातून डॉल्फिनच्या मेंदूमध्ये त्यांची प्रतिमा तयार होते का, याचाही अभ्यास करता येऊ शकतो.
- अन्य प्राण्यामध्ये हत्ती आपल्या आईला 20 वर्षानंतरही ओळखत असल्याचे मानले जात होते. मात्र, कुळाशी संबंधित नसलेल्या अन्य हत्तीचा आवाज इतक्या दीर्घकाळ ते ओळखू शकत नसल्याचे दिसून आले. अर्थात त्यासाठी अधिक विस्तृत अभ्यास करण्याची आवश्यकता असल्याचे ब्रुक यांनी स्पष्ट केले.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा